نقد و بررسی فیلم باغ کیانوش؛ یک فیلمنامه عالی

فیلم سینمایی باغ کیانوش در سال 1403 در سینماها منتشر شد. این فیلم توسط کانون پرورش فکری و باشگاه فیلم سوره تولید شد و توسط حوزه هنری توزیع شد. این فیلم به نویسندگی و کارگردانی رضا کشاورز حداد به تولید رسیده. این شخص یک نویسنده و کارگردان جوان است و باغ کیانوش اولین فیلم سینمایی وی محسوب می‌شود. فیلمنامه باغ کیانوش بسیار عالی کار شده(در ادامه مفصلا به اثبات این مسئله خواهیم پرداخت)، این جذابیت فیلمنامه مدیون نویسندگی رضا کشاورز حداد و نویسنده کتاب باغ کیانوش یعنی علی اصغر عزتی پاک، است. در ادامه به بررسی داستانی، فرمی، هنری و محتوایی فیلم باغ کیانوش خواهیم پرداخت.

خلاصه داستان

قرار است در یکی از روستاهای نزدیک همدان جشن عروسی بزرگی برگزار شود. آنقدر بزرگ که کل مردم دو روستا دعوت هستند. در همین حین کنجکاوی بچه‌ها بخاطر دیدن یک جعبه موز قلقلک داده می شود. پس نیت می کنند تا به باغ کیانوش بروند تا ببینند کیانوش در کجای باغ موز کاشته. این شیطنت‌ها با اضافه شدن خلبان عراقی که حین سقوط اجکت کرده‌‌اند، رنگ و بوی دیگری می‌‌گیرد. حالا بچه‌ها درگیر ماجراهایی هیجان انگیز، ترسناک و خطرناک می‌شوند. آنها سعی دارند خلبان را دستگیر کنند و مردم را از شرارت نقشه‌های شوم خلبان نجات دهند.

بررسی داستان باغ کیانوش

داستان فیلم باغ کیانوش یک داستان پر تعلیق و پر از غافلگیری است. همچنین امکان ندارد شما یک عنصر در این فیلم ببینید ولی تا آخر داستان از آن استفاده نشود. مثلا تفنگی که اوایل ورود خلبان بلااستفاده می‌ماند، در نهایت در جایی حساس به داستان بازگردانده می شود. باغ کیانوش تا لحظه آخر همه رازهای خود را برملا نمی‌کند و ما تا آخرین لحظات فیلم قرار است تا غافلگیر بشویم. نمونه‌ای از تعلیق فیلم خود شخصیت کیانوش است که کم کم متوجه می شویم چه رابطه ای با پدر علی(شخصیت اصلی فیلم) داشته و چه اتفاقی برای پدر علی افتاده. یا مثلا هنگامی که بچه‌ها با کیانوش مواجه می‌شوند متوجه نمی‌شویم چرا کیانوش رفتار مرموزی از خود نشان می‌دهد، حتی دقیق نمی‌فهمیم که سایه مرموزی که روی بچه ها افتاده چیست، ناگهان با یک خلبان اجکت کرده عراقی مواجه می‌شویم. به عبارتی فیلم باغ کیانوش از قبل خودش را لو نمی دهد. چه چند دقیقه قبل و چه چند ثانیه قبل.

همچنین عناصر جدید بی‌مقدمه وارد داستان نمی‌شوند. یعنی شاید شما با مواجه شدن با عناصر جدید شوکه شوید، اما کمی که بگذرد و کمی که فکر کنید متوجه می‌شوید که این عنصر جدید با مقدمه‌سازی قبلی وارد داستان شده. مثلا هنگامی که متوجه می شویم که یک خلبان دیگر هم در روستا وجود دارد، ابتدا شوکه می شویم اما با کمی فکر می‌فهمیم که اتفاقا این مسئله قابل حدس بود زیرا برخی جنگنده ها دو خلبان دارند. به عبارتی فیلم غافلگیری‌های زیادی دارد و قابل پیشبینی عمل نمی‌کند، اما غافلگیری‌هایی که ارائه می‌دهد، حساب شده و با مقدمه‌چینی مناسب به داستان اضافه می‌شوند.

فیلم سعی کرده تا روندی منطقی را طی کند و هیچ باگی در شخصیت پردازی یا داستان خود نداشته باشد و برای مخاطب سوال بی‌پاسخی نگذارد. به همین دلیل با وجود شخصیت‌های زیاد داخل این فیلم حق همه آنها ادا می شود و ما شخصیتی که به آن پرداخت نشده باشد نداریم.

هیچ دستاوردی در این فیلم بدون تلاش به دست نمی‌آید. بچه‌ها مجبور هستند برای رسیدن به اهدافی که دارند نقشه بکشند، تلاش کنند، برنامه ریزی کنند، کلی دردسر را تحمل کنند و فراز و نشیب‌های زیادی را طی کنند. هیچکدام از موفقیت‌های بچه‌ها با شانس یا اقبال رقم نمی‌خورد و برای هرکاری مجبور هستند کارهای زیادی انجام دهند.

بررسی فرم باغ کیانوش

روند فیلم باغ کیانوش و سناریویی که استفاده می‌کند خیلی جالب کار شده. در ابتدا ما انبوهی تعلیق، شخصیت‌های ناشناخته و معما داریم و قرار است تا در طول فیلم به همه اینها موارد جدیدتر هم اضافه شود. اما هرچه داستان جلوتر می‌رود، دانه دانه گره‌هایش هم باز می‌شود.

استفاده به موقع و اصولی از انیمیشن و جلوه‌های‌ویژه یکی دیگر از نقاط قوت فرم باغ کیانوش محسوب می‌شود. هرگاه وارد تخیلات بچه‌ها می شویم و یا هرگاه که قرار است خاطره‌ای گفته شود که علی(شخصیت اصلی) در آن حضور نداشته، از انیمیشن استفاده شده است. انیمشین‌ها گاهی با بازی بازیگران ترکیب می‌شوند(مثل زمانی که بچه‌ها در رویایشان به باغ کیانوش رفته‌اند و شاخه‌های درختان به آنها آسیب می‌زنند) و گاهی تمام روایت را به دست می‌گیرند(مثل زمانی که کیانوش در حال تعریف کردن ماجرای کانال کمیل است).

علی از بچگی دچار یک سندروم بوده که باعث می‌شود در لحظات حساس خشکش بزند. از ابتدای فیلم شاهد حضور معنوی پدر شهید علی هستیم و در حساس‌ترین لحظه ممکن(درگیری کیانوش با خلبان عراقی) او می‌تواند به مشکلش غلبه کرده و به کیانوش کمک کند. به عبارتی ما در فرم داستان شاهد درک مشکل جسمی علی و برطرف شدن این مشکل با کمک معنوی یک شهید هستیم. مقدمه‌‎چینی فیلم و چندبار نمایش مشکل علی باعث شده تا هنگامی که علی بر مشکلش غلبه می‌کند، فیلم از کلیشه و شعار دور باشد و هیجانش را به مخاطب هم منتقل کند.

پدر علی احتمالا در کانال کمیل شهید شده. زیرا روایت کیانوش شباهت زیادی به روایت‌ها و ویژگی‌های کانال کمیل دارد. شخصی به اسم ابراهیم که احتمالا همان ابراهیم هادی است در کانال حضور دارد و خاک کانال رمل است که اشاره به منطقه فکه و ویژگی محیطی‌اش دارد. جالب است که نویسنده‌ها روایت کانال کمیل را در داستان گنجانده‌اند. این روایت یکی از خاص‌ترین روایت‌های دفاع مقدس است و وجود شهید ابراهیم هادی در داستان با توجه به محبوبیت و شهرتی که دارد، ادای دینی به این شهید محسوب می‌شود که مخاطب هم پذیرای آن خواهد بود.

جالب توجه است که فیلم به نقش های کلیشه‌ای و عادی رزمنده‌ها در دفاع مقدس بسنده نمی‌کند. کیانوش یکی از نیروهای شنود نیروهای ایرانی است که در فیلم‌های دفاع مقدس کمتر با آن مواجه شده‌ایم. مقدمه‌چینی عالی و عربی بلد بودن کیانوش، هم باعث می‌شود تا این نقش برایش منطقی جلوه کند و هم باعث می‌شود تا اطلاعات و شناختی که از عراقی‌ها دارد به عنوان دیتاهای منطقی و درجه یک برای مخاطب جا بی‌افتد.

علاوه بر تمام نکات گفته شده، فیلمبرداری و تدوین فیلم باغ کیانوش نیز خوب کار شده. تدوین و فیلمبرداری باغ کیانوش به‌گونه‌ای انجام شده که فضای پرداخته شده در داستان، در تصویربرداری و تصاویری که به مخاطب نمایش داده می‌شود هم نمود پیدا می‌کند. یعنی هیجان داخل داستان و حتی فضای ترسناک برخی سکانس‌های داستان در سبک تصویربرداری هم مشهود است. ناگفته نماند که موسیقی متن باغ کیانوش با اینکه موسیقی خاص و به‌یادماندنی نیست، اما متناسب با فضای سکانس‌های داخل فیلم است.

بررسی انیمیشن باغ کیانوش

باغ کیانوش برای کودک و نوجوان تولید شده. هم فیلم و هم رمان باغ کیانوش رده سنی نوجوان دریافت کرده اند. رده بندی سنی این فیلم +9 می‌باشد. یعنی مخاطبین این اثر همچنان در سنی به سر می‌برند که به انیمیشن علاقه دارند. به همین دلیل باغ کیانوش از عنصر انیمیشن بهره برده و استفاده های بسیار جالبی از انیمیشن کرده است.

انیمیشن‌های فیلم باغ کیانوش از نظر گرافیکی بسیار عالی تولید شده اند و با سبک طراحی خاص خود کاملا با فضای جنگ و کشمکش‌های ذهنی کیانوش هماهنگی دارند. هرآنچه که لازم است تا در این انیمیشن‌ها به مخاطب منتقل شود، بخاطر تولید هنری و گرافیکی مناسب، به خوبی منتقل می‌شود. باید اعتراف کرد که استفاده از انیمیشن در چنین فیلمی یک خلاقیت جالب محسوب می‌شود. زیرا هم باعث صرفه‌جویی در هزینه‌های تولید شده(حذف صحنه های گران جنگی و جایگزینی آنها با انیمیشن) هم فضایی متفاوت را در میانه‌های فیلم به داستان اضافه می‌کند.

ایرادات فیلم باغ کیانوش

تنها ایراد اساسی که می‌توان به باغ کیانوش وارد کرد، بازیگری نسبتا ضعیف بعضی بازیگران است. بعضی از بازیگران کودک فیلم و بازیگران بزرگسال در برخی سکانس‌ها بازی ضعیفی دارند. مثلا هنگامی که علی و دوستش می‌خواهند گشت هوانیروز را برای بازداشت خلبان عراقی خبر کنند، هیچ کنش خاصی ندارند. یعنی شاهد بالا و پایین پریدن یا دست تکان دادن بچه‌ها برای هلی‌کوپتر نیستیم. همچنین شهرام حقیقت دوست با اینکه نقش مهمی را برعهده دارد و توانسته ظاهر مرموز خود را حفظ کند، اما بازی چندان جذابی ارائه نداده.

بازیگران کودک بعضا خوب بازی می‌کنند و بعضا بازی های چندان جذابی ندارند. گویا کارگردان در برخی سکانس‌ها بیشتر روی بچه ها حساسیت به خرج داده. با تمام این اوصاف در کل بازیگری فیلم یک ضعف یا باگ بزرگ نیست. بلکه یک نقص و ایراد جزئی محسوب می‌شود.

بررسی محتوای باغ کیانوش

تلاش، دوستی و همکاری

معمولا در آثار کودک و نوجوان شاهد کلید واژه‌های همکاری، تلاش و دوستی هستیم. باغ کیانوش نیز در این زمینه مستثنی نیست. البته که این کلید واژه‌های کلیشه‌ای را چندان هم کلیشه‌ای نشان نمی دهد. به بچه‌ها چندبار اثبات می‌شود تا اگر باهم همکاری نکنند موفق نمی‌شوند. این قضیه بیشتر از همه در سکانس گیر انداختن خلبان اول نمود پیدا کرده. هرجایی هم که یکی از بچه‌ها خودرای می‌شود یا خودخواهانه کاری را انجام می‌دهد، کارها خراب می‌شود. مثل زمانی که یکی از بچه‌ها برای پیدا کردن خلبان دوم خودخواهانه تصمیم می‌گیرد و باعث می‌شود تا خواهرش توسط خلبان دوم ربوده شود.

عنصر دوستی بیش از همه در همان لحظه‌ای قابل مشاهده است که بچه‌ها با خوشحالی شروع به خوردن موزهای داخل جعبه می‌کنند. تلاش را هم می‌توان در کل فیلم مشاهده کرد و تقریبا هیچ اتفاقی نیست که بدون تلاش بچه‌ها به ثمر بنشیند.

مقاومت و نفوذ

جنگنده‌های عراقی به خاک ایران تجاوز می‌کنند و شهرها را بمباران می‌کنند. پدافند ایران یکی از این جنگنده‌ها را ساقط می‌کند و خلبان‌های آن در یک روستا فرود می‌آیند. حالا نوبت بچه‌ها و مردم روستاست که با این خلبان‌ها مبارزه کنند. خلبان‌ها نیروی نظامی هستند، اسلحه دارند و پشتیبانی جبهه عراق را هم دارند. اما بچه‌ها و مردم روستا دستشان خالی است و فقط یک اسلحه با دو گلوله دارند که در آخر هم به کارشان نمی‌آید.

به عبارتی فیلم باغ کیانوش، کشور و نیروی دفاعی را موظف به حفظ امنیت مردم می‌داند. اما هنگامی که دشمن به خاک ما نفوذ کند(تعمدی یا اتفاقی) و قصد داشته باشد تا با نفوذ مردم را به خاک و خون بکشد(دادن مختصات عروسی برای حمله عراق)، دیگر شرایط عادی نیست و باید خود مردم هم دست به کار شوند.

ما عنصر مقاومت را به خوبی در فیلم باغ کیانوش می‌بینیم. بچه‌ها و برخی مردم روستا با یک قرارداد نانوشته موظف می‌شوند تا امنیت مردم روستا را حفظ کنند و از هیچ کاری در این زمینه دریغ نکنند. حتی مردم حرف بچه‌ها را هم باور نمی‌کنند و به آنها بی‌توجهی می‌کنند، اما باز هم چیزی از وظیفه بچه‌ها کم نمی‌شود. این نکته هم جالب است که نوجوانان در مقابل خلبان‌های آموزش دیده عراقی نمایش داده شده‌اند. جالب‌تر اینکه فیلم خیلی کلیشه‌ای عمل نمی‌کند و برای غلبه به خلبان‌ها، کمک‌های اساسی کیانوش و کمک های مختصر نادر را هم به داستان اضافه می‌کند. یعنی قرار نیست دشمن سرسخت آموزش دیده فقط با نیروی دوستی و همکاری شکست بخورد.

در سال های جنگ نوجوانان زیادی به صورت داوطلبانه به جبهه جنگ رفتند و با دشمن مبارزه کردند. اینکه فیلم باغ کیانوش همان روحیه مقاومت و مبارزه را در جایی آرام و دنج هم نمایش می‌دهد، یکی از نقاط قوت فیلم محسوب می‌شود. چراکه اینگونه سعی دارد تا اثبات کند که این روحیه جغرافیای خاصی ندارد و درون تمام فرزندان ایران جریان دارد. همه نوجوانان ایرانی اهل مبارزه و مقاومت علیه دشمن هستند، چه در جبهه و چه در روستای پدری‌شان. اتفاقا خیلی خوب است که گاهی اوقات صرفا تمرکزمان را معطوف به نوجوانانی که در جبهه به صورت مستقیم با دشمن مبارزه می‌کردند نکنیم و همین روحیه را جایی خارج از جبهه جنگ به نمایش بگذاریم.

کمک معنوی

داستان باغ کیانوش در بازه زمانی دفاع مقدس روایت می‌شود و بدیهی است که یک شهید به ماجرا اضافه شود. پدر علی شهید این داستان است که رفیق کیانوش هم بوده. ما به شکل خاصی از ابتدای فیلم چندبار شاهد حضور معنوی و پرنور پدر علی در خاطرات او هستیم و در لحظات حساس مبارزه کیانوش با خلبان عراقی، این پدر علی است که به علی کمک می‌کند و باعث می‌شود تا هم پسرش و هم رفیقش نجات پیدا کرده و خلبان عراقی را بکشند.

 یک شخصیت دیگر هم در فیلم وجود دارد که با حیوانات صحبت می‌کند و در پایان فیلم با کمک گرفتن از گرگ‌ها باعث نجات اهالی روستا از بمباران عراقی‌ها می‌شود. این شخصیت از ابتدای فیلم نمایش داده شد و کارگردان کار درستی کرد که از این پتانسیل در انتهای داستان استفاده خوبی کرد. با این حال به صورت باطنی این شخصیت در ابهام به سر می‌برد و ما نمی‌فهمیم که صحبت کردن او با حیوانات نشانه از چه نوع قدرت فرابشری یا معنویتی می‌باشد.

بچه‌ها یکسری باورهای خرافی هم داشتند. مثلا فکر می‌کردند که اگر ماه پشت ابر برود اتفاقات ناگواری رخ می‌دهد. اما تا آخر داستان هیچکدام از خرافه‎‌ها به حقیقت نمی‌پیوندند و معنویت حقیقی به خوبی از خرافات تفکیک می‌شود. تفکیک خرافه و معنویت و نمایش معنویت به شکل ملموس و غیر کلیشه‌ای، عمل جالبی است که در فیلم‌های کودک و نوجوان بارها به خوبی به آن پرداخته شده و بارها تلاش های تولیدکنندگان برای نمایشش به ثمر ننشسته. از نمونه‌های خوب نمایش معنویت می‌توان به بچه زرنگ، لوپتو، رنگ خدا و بچه‌های آسمان، اشاره کرد.

نتیجه گیری و جمعبندی باغ کیانوش

باغ کیانوش اثبات می کند که ساخت آثار اقتباسی از کتاب‌های خوب و تبحر فیلمنامه نویسِ فیلم، باعث تولید اثری جذاب خواهد شد. جوانان می توانند با کسب تجربه با ساخت کارهای کوتاه و تیزرهای فرهنگی و کمک گرفتن از داستان‌های درجه یک نویسنده های مجرب‌تر، دست به خلق شاهکاری مثل باغ کیانوش بزنند. گرچه باغ کیانوش هم ایراداتی دارد اما با نسبیت سنجی این فیلم با سایر فیلم های ایرانی و اکران محدود(این فیلم در شهرهایی مثل کرمان، همدان، ساری، بیرجند، خرم آباد و… یا اکران نشد و یا اکران محدودی از نظر تعداد سالن نمایش، تعداد سانس و مدت اکران داشت) می‌توان پی برد که باغ کیانوش یک سر و گردن از خیلی از فیلم های دیگر سینما بالاتر است.

نقطه قوت باغ کیانوش فرم، فیلمنامه و استفاده مناسب از جلوه‌های ویژه است. این جذابیت‌ها باعث شده اند تا محتوای این فیلم هم دلنشین باشد و مخاطب تجربه ای نزدیک تر به آنچه داشته باشد که فیلمساز مدنظرش بوده. محتوای خوب را باید در قالب فرمی جذاب ارائه داد.