پی یا پی_باور به آشفتگی، فیلمی سورئالیستی و تریلر روانشناسانه به کارگردانی دارن آرونوفسکی است که در سال ۱۹۹۸ منتشر شد. این فیلم توانست جوایز جشنواره فیلم ساندنس و جایزه ایندپندنت اسپیریت برای بهترین فیلمنامه را ببرد.
داستان فیلم پی دربارهٔ یک نابغه ریاضی به نام ماکسیمیلیان کوهن است که در نظریه اعداد کار میکند و اعتقاد دارد که جهان از عدد ساخته شده است. مکس از سردرد خوشه ای، پارانویای شدید، توهم و اختلال اضطراب اجتماعی رنج میبرد. او برای بدست آوردن قابلیت پیشبینی بازار بورس از یک ابرکامپیوتر به نام ایوکلید(اقلیدس) استفاده میکند که معادلاتی را که بر اساس چند میلیارد متغیر درست کرده است، حل کند. سر و کار ماکسیمیلیان رفته رفته با چند روحانی کابالا می‌افتد که اعتقاد دارند از طریق ریاضی میتوان به اسم اعظم خداوند پی برد. وی این مفهوم را پیگیری میکند.
نگاه کلی به کارگردان فیلم پی و ایده شروع ساخت آن
دارن آرونوفسکی متولد سال ۱۹۶۹ در آمریکاست. تحصیلات یهودی دارد و به گمان اینکه به اسرائیل می‌رود تا زندگی رویایی خود را در سرزمین موعود ادامه دهد، پس از ورود به اسرائیل مجبور می شود در کارخانه ای مشغول به کار شود. خودش می گوید مجبور بوده است هشت ساعت دائم سر پا بایستد و به این طرف و آن طرف کارخانه بدود و دیگر پس از کار نای راه رفتن هم نداشته. به همین علت از کارخانه خارج شده و با گروهی از عارفان یهودی آشنا می شود.
وی مدعی است پس از بازگشت، در بروکلین با عارفان یهودی مرتبط شده و پس از ملاقات با بزرگان آن ها، راز های زیادی را از زبان خودشان شنیده است. فیلم پی به تعبیر آرونوفسکی «فیلمی کاملا واقعی و بر اساس حقایق» است. آرونوفسکی مدعی است که مطالبی را یاد گرفته که اگر در فیلم آورده می شد، ممکن بود باعث سکتهی بعضی مخاطبین شود! فیلم پی، ترکیبی از معنویت عصر جدید با یهودیت است(منبع). آرونوفسکی فیلمش را حاوی محتوای ضد دینی و به نفع معنویت منهای دین می داند. ما در این مقاله به تحلیل و نقد فیلم پی و بررسی ادعاهای آرنوفسکی می پردازیم.
بررسی شخصیت های اصلی فیلم پی
مکس کوهن: شخصیت اول فیلم پی، جوانی ریاضیدان و نخبه است. او اسماً یهودی است اما اصلا مذهبی نیست. به علت خیره شدن به خورشید در ۶ سالگی دچار سردرد های ناگهانی شده. قفل های متعددی که به در خانه اش زده در کنار احساس ناراحتی اش از نگاه های سنگین مردم در خیابان، به ما می فهماند که او از اختلال پارانویا رنج می برد.
سول: دانشمند ریاضی دان و استاد مکس که به گفته خودش ۴۰سال از عمر خود را صرف پیدا کردن الگویی در عدد پی کرده و ناموفق بوده است. او قبلاً یکبار سکته کرده است و دیگر ریاضیات را کنار گذاشته و به سرگرمی مشغول شده. مکس از راهنمایی های او استفاده می کند. گرچه در مواردی اختلاف دارند. مانند اینکه سول، بازی گو را بدون نظم می دانست اما مکس در دل این آشوب به دنبال یک الگوی منظم بود.
مارسی داوسن: نماینده یکی از شرکت های وال استریت که از توانایی های مکس آگاه است و با فشار بر او می خواهد به قدرت پیشبینی بورس برسد. آرنوفسکی در مصاحبه ای گفته زن سیاه پوستی را در این نقش منفی قرار داده تا کلیشه های تکراری در سینما را بشکند.
حاخام کوهن: حاخام یهودی که به نوعی رهبر حسیدی های آن منطقه است و در سکانسی بسیار مهم با ارایه توضیحاتی در مورد عقاید کابالا، سعی در مجاب کردن مکس دارد.
لنی مایر: یهودی حسیدی که به دنبال رمزگشایی از تورات و یافتن رقم خاصی در آن می گردد. از همین روی با مکس ریاضیدان ارتباط می گیرد.
داستان فیلم پی
داستان فیلم پی در مورد ریاضیدانی به نام ماکسیمیلیان کوهن است که معتقد است جهان طبیعت دارای نظمی یکپارچه است تا جایی‌که حتی در بورس هم نظمی وجود دارد که آن را قابل پیشبینی می کند. به همین دلیل تمام فکر و ذکر مکس پیدا کردن الگویی برای پیشبینی بورس است. البته هدف مکس اصلا اقتصادی نیست بلکه صرفا به دنبال اثبات فرضیه اش در مورد « وجود الگوی منظم حتی در مکانیسم های به ظاهر نامنظم» است.
وی به طور اتفاقی با یک یهودی آشنا می شود که او نیز به دنبال یافتن یک عدد مخصوص در تورات است. مکس به او می گوید که علاقه ای به مذهب ندارد. به همین جهت آن یهودی که لنی مایر نام دارد برای جلب توجه مکس به او می گوید که زبان عبری، زبان ریاضیات است. هر حرف عبری معادل یک عدد است بنابراین تورات یک کتاب رمزی است که خدا برای ما فرستاده.
مکس مجدد با کامپیوتر خود برای یافتن یک الگو تلاش می کند که کامپیوتر او یک عدد ۲۱۶ رقمی را نمایش داده و بلافاصله خراب می شود. مکس ابتدا آن را خطای انسانی تفسیر می کند اما وقتی نزد استادش می رود، سول از او می پرسد که آن عدد چند رقمی بود؟ ۱۰۰رقم؟ ۲۰۰؟ یا ۲۱۶ رقم؟ مکس ابتدا از این سوال تعجب می کند اما وقتی پیش لنی مایر می رود و متوجه می شود که او هم به دنبال یک عدد ۲۱۶رقمی در تورات است، یقین پیدا می کند که در آن عدد۲۱۶ رقمی، رمزی نهفته است.
مکس اما به کمک کامپیوترش و یک نسخه از تورات که در قالب فلاپی از لنی مایر گرفته بود، آن عدد را دوباره پیدا می کند. از ابتدای آشنایی او با این عدد مکاشفاتی برای او پدید می آید که در پایان تمامی آنها، مکس وارد فضایی پر نور می شود. او نزد استادش برمی گردد تا خبر پیدا کردن آن عدد را بدهد. سول این فرضیه را مطرح می کند که ممکن است کامپیوتر مکس بخاطر یافتن همان الگو سوخته باشد. مکس به این نتیجه میرسد که آن عدد 216 رقمی، رمز هوشیاری است. اما همچنان سول او را از تلاش بیهوده برای یافتن آن عدد نهی می کند. سول که مذهب و متافیزیک را خرافی می داند ومنشِ فیزیکالیستی(فیزیکالیسم:حاکمیت علوم فیزیکی بر علوم دینی) دارد، قبلا به آن عدد رسیده بود و همین باعث سکته اش شده بود اما آن را صرفا یک عدد تصادفی و اشکال محاسباتی قلمداد کرد. به همین جهت به مکس چنین می گوید: «حقیقت جهان ما یک جهان پیچیده و بی نظمه… هیچ الگویی وجود نداره … تو داری مشکل محاسباتی من رو به مشکل محاسباتی خودت و یکسری مزخرفات مذهبی ربط می دی…اگر دقت علمی رو کنار بزاری دیگه دانشمند نیستی…»
از طرف دیگر، مارسی داوسن، مکس را تهدید کرده و از او می خواهد که آن عدد را به او بدهد. اما مکس به کمک لنی مایر فرار می کند و به یک کنیسه می رود. در آنجا حاخام کوهن، توضیحاتی را به مکس می‌دهد و از او می خواهد تا آن عدد را به آنها بدهد. چرا که آن عدد مرموز، نام حقیقی خداوند است که ۲۱۶ حرف دارد و کلید ورود به دوران ظهور حضرت مسیح است. همچنین به مکس هشدار می دهد که او ظرفیت تحمل عظمت این نام را ندارد و همین باعث نابودی اش می شود.
مکس اما توجهی نمی کند و به خانه سول می رود. در آنجا متوجه می شود که او دوباره سکته کرده و مرده است. وارد خانه اش می شود و می بیند که او تخته بازی گو را منظم چیده و همچنین عدد۲۱۶ رقمی را پیدا کرده و روی برگه نوشته است.
مکس به خانه خودش می رود و آن عدد ۲۱۶ رقمی را می خواند. درحالی که آن ارقام را به زبان می آورد دچار سردرد شدیدی می شود و ناگهان وارد فضایی آکنده از نور می شود و مکاشفاتش به واقعیت می پیوندد.
درنهایت مکس برگه ای که عدد روی آن نوشته شده را می سوزاند و با مته برقی قسمت مخصوصی از سر خود را سوراخ می کند(ظاهراً به چنین کاری، عمل ترمپان [trepanning] گفته می شود، یعنی سوراخ کردن جمجمه برای رهایی از فشار و بیماری). بدین ترتیب آن عدد را فراموش کرده و همچنین نبوغ ریاضی اش را از دست می دهد و به زندگی عادی برمی گردد.
نقد و بررسی فیلم پی
فیلم پی یکی از با صراحت ترین آثار سینمایی با محتوای کابالیسم است. کما اینکه در دیالوگ های آن از «کابالا» و «یهودی های حسیدی» نام برده شده و داستان فیلم پی حول محور عقاید کابالا می گردد. به همین جهت برای تحلیل بهتر اثر باید شناختی مختصر از کابالیسم و مولفه های اساسی آن داشته باشیم.
کابالا و اسرار الهی: کابالا یا قباله نامی است که بر عرفان و تصوف یهودی اطلاق می شود. کابالیست ها معتقدند که تورات کتابی اسرارآمیز از جانب خداست که با روش های خاصی از جمله جادو، تحلیل ریاضی حروف عبری و… می توان آن را تفسیر کرد.
به گفته نویسنده کتاب تاریخ جادوگری، کابالا یک روش متافیزیکی یا رازورانه است که فرد برگزیده از طریق آن خداوند و کائنات را می شناسد. کتاب عهد عتیق کتاب نمادهاست. روایات آن همچون ردایی است که وحی و مکاشفات والایی را در خود پوشانده است(تاریخ جادوگری، ایرج گلسرخی ص۵۲۷)
به گفته پروفسور گرشوم شولم، که خود عالم یهودی و پژوهشگری برجسته در عرصه عرفان یهود است، کابالیست ها معتقدند که: تورات تنها دربرگیرنده فصل ها عبارت ها و واژه ها نیست. در برابر، تورات بازنمونِ خردِ معنای یزدان پنداشته می شود که همواره پرتوهای نور تازهای را فرا می افکند. عهد عتیق همانا قانون های تاریخی مردم برگزیده نیست. بلکه آن را هم در بر می گیرد و برتر از آن گویای قانون کیهانی عالم به مفهومی است که عقل خداوند آن را ادراک می کند. هر مجموعه شکلی حرف های گنجانده در تورات چه با کلام انسانی فهم شدنی باشد یا نباشد نماد جنبه ای از نیروی آفریننده یزدان است که در گیتی کنش دارد. آنگونه که اندیشه های یزدان در مقایسه با فکر آدمی دارای کمال و ژرفنای بی کران است، از این روی هیچ تعبیر یگانه ای از تورات به بیان انسانی، توانایی تفسیر تکنیکی معنای آن را ندارد.(آیین قبالا ص۶۵)
عددگرایی مفرط
تمام فیلم π همانطور که از عنوانش پیداست، حول محور اعداد و ریاضیات است. کما اینکه شخصیت اول داستان یک ریاضیدان نابغه است. همانند تیتراژ آن، در طول فیلم پی مکرر نماهایی از اعداد و ریاضیات نمایش داده می شود. این فضای ریاضی زده فیلم زمانی به کابالیسم پیوند می خورد که لنی مایر به مکس چنین می گوید: «زبان عبری همه اش ریاضیه همه اش اعداده، یهودی های قدیم از زبان عبری به عنوان یک سیستم عددی استفاده می کردند. هر حرف یک عدده…» سپس چند مثال از ارتباط بین حروف عبری و اعداد می زند و به توضیحات خود ادامه می دهد: « تورات سلسله ای طولانی از اعداده، بعضی می گن یه جور رمزه که خدا فرستاده برای ما…»
این عددگرایی مفرط از مهمترین مولفه های عرفان کابالا ست که کتاب مقدس را رمزآلود دانسته و معتقدند که هر حرف عبری معادل عددی دارد بدین جهت برای تفسیر و رمزگشایی از تورات به محاسبات ریاضی مشغول شده اند.
کابالا در اکثر موارد بحث هایی از ریاضی و علوم غریبه هم دارد. یعنی طی آن با جاگذاری یا بدون جایگذاری ۲۲ حرف الفبای عبری به این روند تلاش می شود تا روابط ریاضی بین اعداد و حروف کشف شود. مثلاً معتقدان به کابالا تلاش می کنند تا با استفاده از ترکیب حروف و جمع و تفریق اعداد و استفاده از قواعد ابجد و بازی بین اعداد و کلمات عبری رازهایی چون «چگونگی صدور انسان که وجودی ناقص دارد، از خداوند که موجودی کامل است» را حل نمایند.(تحلیل نفوذ فرهنگ کابالیستی در سینما، ص۱۷۰)
جان بویر ناس، نویسنده کتاب تاریخ جامع ادیان در همین رابطه مینویسد: رفته رفته عقیده به معانی مستور کتاب عهد عتیق و حقایق مرموز الهی صورت دیگری حاصل کرد و یک نوع افکار عجیب و خیالات غریبه در فلسفه و کلام یهود پدید آورد و جماعتی پیدا شدند و گفتند که اعداد و حروف نیز معانی عرفانی مخفی دارد کتابهایی در این باب به رشته تحریر درآوردند که خاطر خوانندگان را جلب کرده و در پی کشف حکمت مرموز و دانش مستور در پرده اعداد و حروف کتاب مقدس تورات برآمدند و از ترکیب حروف و جمع و تفریق اعداد اسرار و رازهای نهانی را به زعم خود کشف کردند و از اعداد عشره عبری و حروف ابجد و تلاعب و تبادل در محل آنها یک سلسله مطالب و معانی استخراج نمودند(تاریخ جامع ادیان ،ص۳۷۴)
حروف عبری که متون مقدس با آنها نوشته شده است علائمی نیستند که صرفاً برای نوشتن و ضبط وقایع، افکار و چیزها به وسیله بشر اختراع شده باشند حروف و اعداد مخازن نیروی الهی اند… کار و وظیفه کابالیست این است که با همان روشهایی که از طریق روایت و سنت به او منتقل شده است این معانی نهانی را کشف نماید حقایقی که به این ترتیب به دست میآیند با اصولی که بنیانگذاران کابالا بنا نهادهاند مطابقت خواهند داشت(تاریخ جادوگری، ایرج گلسرخی ص۵۲۷).
ماجرای نام خدا
محور تمام اتفاقات فیلم پی، تلاش شخصیت های داستان برای یافتن آن عدد 216 رقمی مرموز است. مکس به دنبال آن عدد است و دیگران به دنبال مکس تا آن عدد را یافته و به آنها بدهد. اما آیا نام ۲۱۶ حرفی خدا واقعا در عقاید کابالا ریشه دارد یا صرفا ایده خلاقانه نویسنده و مولفه ای رمزآلود برای جذاب تر ساختن فیلم است؟
با مراجعه به منابع موجود در این زمینه، به مباحثاتی در مورد نام پنهانی خدا یا the Schemhamphoras بر می خوریم. برخی معتقدند در یهودیت، «خدا» ۷۲ نام سه حرفی دارد که مجموعا ۲۱۶ رقم می شود. برخی نیز معتقدند که در سه فقره ۱۹ تا ۲۱ از باب ۱۴ سفر خروج، نام هفتاد و دو عددی خدای یهودی تکرار شده که باز هم مجموعا ۲۱۶ رقم می شود. در این منابع در مورد عظمت نام خدا و آثار نام برده از آن بحث شده است.
در کتاب دایرة المعارف جادو، اساطیر و عرفان یهود آمده است: «نام هفتاد و دو حرفی خداوند، ابزار مهمی برای اجرای مناسک دینی است. کتاب هایی مثل سِفِر ها مالبوش Sefer Ha-Malbush و نوشتهای چاپ نشده به نام Techilat ha-Yetzirah به توضیح راجب قدرت این نام خاص اختصاص پیدا کرده است. استفاده ی درست از این نام شخص را حاوی روح مقدس ساخته و قدرتی برای حکمرانی بر فرشتگان و شیاطین و همچنین قدرت پیشگویی و روشنبینی به وی می بخشد.
نام هفتاد و دو حرفی از سه فقره ی کتاب خروج گرفته شده که در رابطه با نفرین ارتش فرعون توسط فرشته ای، جنگیدن این فرشته با فرعونیان و معجزهی شکافتن دریا توسط حضرت موسی علیه السلام است. هر کدام از این سه فقره حاوی هفتاد و دو حرف است.
همچنین در مدیتیشن تزِروفی که بر اساس عقاید کابالا است، ادعا شده است که به دلیل خارج شدن شخینا از اسرائیل و دور افتادن از خدا، اگر کسی بتواند نام خدا را با تلفظ درستش استفاده کند، جنبه های منفی زندگی را تشدید می کند(منبع). تمرکز مدیتیشن تزروف بر روی صدا زدن نام خدا است(منبع).
مفسران تزِروف (Tzeruf) نامی هفتاد و دو کلمهای ارائه دادهاند که هر کلمه سه حرف دارد. استفاده از ترکیب های این نام هفتاد و دو کلمه ای در حالت مناسب ذهنی، می تواند منجر به الهام کوچکی شود که بات کُل Bat-Kol نام دارد.(Enc, names of god, p522)
سیاست محرمانگی
از مطالب دیگری که در فیلم پی در خلال صحبت های حاخام وجود دارد، تاکید بر وجود افراد خاص مطلع از اسرار تورات و برگزیده بودن آنهاست.
«با مرگ اون ها (کاهنان یهودی در حمله رومیان به اورشلیم) بزرگترین اسرار ما نیز از بین رفت…اون نام حقیقی که فقط کاهنان می دونستند.»
مکس هم در جواب حاخام می گوید که« من این عدد را به دست آوردم . من برگزیده ام…»
با توجه به همین نکته است که پژوهشگر معاصر، عبدالله شهبازی در کتاب خود می نویسد:
«اندیشه پردازان و گردانندگان فرقه کابالا مدعی بودند که این طریقت که مکمل تورات است اسراری است که خداوند به طور شفاهی و خصوصی به موسی ابلاغ کرد تا تنها در اختیار محرمان «قوم برگزیده» قرار گیرد. دین یهود تنها پوسته ای است آشکار و همه فهم از مفاهیم رازآمیز هستی که قلب ناشناخته آن کابالا است. این اسرار از زمان موسی نسل به نسل در خواصی از یهودیان به میراث ماند تا به امروز رسید عنوان کابالا دقیقاً ناظر به دعوی کهن سالی میراث فوق است.» (زرسالاران یهودی پارسی استعمار بریتانیا و ایران، ج۲ ص۲۵۱)
دنیایی کامل از عرفان و رازورزی نیز در مدارس وجود داشت که عموم طلاب از آن بی خبر بودند و تنها به تعداد معدودی از آنها منتقل می شد. بر این اساس ما به نوشته های از این دست برمی خوریم: « کسی حق ندارد که قانون آفرینش را به دو نفر یا تدبیر الهی را حتی به یک نفر تعلیم دهد، مگر اینکه او خردمند بوده، خود به تنهایی به شناخت آن راه یابد»(سیری در تلمود ص ۳۰۸ )
منجی گرایی
از جملات مهم مطرح شده توسط حاخام این بود که نام حقیقی خدا کلید ورود به دوران ظهور ناجی موعود است. همانطور که می دانیم اعتقاد به ظهور منجی در بسیاری از ادیان وجود دارد. یهودیان نیز معتقدند که در تورات به ظهور حضرت مسیح بن داوود برای نجات یهودیان در آخرالزمان وعده داده شده است.
در آموزه های فرقه کابالا نیز بر این اعتقاد مشترک، بسیار مانور داده شده به طوری که در تألیفات نظریه پردازان کابالیست بشارت های فراوانی به ظهور زودهنگام مسیح دیده می شود تا بدانجا که گاهی خود این نظریه پردازان، ادعا میکردند که مسیح موعود یا نماینده او هستند. به همین علت منجی های دروغین بسیاری از دل این فرقه ظهور کرده اند.(ر.ک: دین و دولت در اسراییل ص۹۰)
تاریخ پژوهان در مورد سوء استفاده فرقه کابالا از آرمان های مسیحایی چنین نوشته اند: «پیروان لوریا(پاورقی؛ اسحاق لوریا نظریه پرداز کابالیسم قرن ۱۶) او را مسیح بن یوسف می دانستند که راه را برای ظهور مسیح اصلی، مسیح بن داوود (سلطان موعود قوم یهود)، هموار کرد. بدین‌سان، کابالیست های یهودی و محافل مسیحی متأثر از آنان، که کم نبودند، با انتظار ظهور قریبالوقوع مسیح بن داوود به سده هفدهم گام نهادند. در نیمه اوّل سده هفدهم، کانون اصلی این مسیحگرایی در بندر آمستردام متمرکز بود و با الیگارشی ماوراء بحار هلند پیوند تنگاتنگ داشت. در این زمان، بخش مهمی از تکاپوی چاپخانه های آمستردام بر اشاعه آرمان ظهور مسیح و افسانه ده سبط گمشده بنیاسرائیل متمرکز بود»( زرسالاران یهودی پارسی استعمار بریتانیا و ایران ، ج۲، ص۳۰۶)
نژادپرستی
فرقه کابالا نیز همانند بسیاری از فرقه های دیگر به نوعی خودبرتر بینی دچارند به طوری که اعضای فرقه خود را از عوام خارج فرقه بهتر و بالاتر میدانند .
کابالیست ها نیز در آموزه های خود تاکید بسیاری بر مفهوم «برگزیده بودن» کرده اند.«دیگر انسانها به تمام معنا بیمحتوا و از نژاد پست هستند آنها فقط برای خدمت به یهودیت زنده اند آنان حیوانات کوچکی هستند»(کتاب مبانی فراماسونری ص ۱۹ به نقل از کتاب قبالا)
در میان صحبت های حاخام کوهن ، میتوان این نژادپرستی آشکار را یافت. آنجا که پس از اینکه مکس از گفتن آن عدد خودداری می کند، باعصبانیت و عتاب به او میگوید:« تو فکر کردی کی هستی؟ تو فقط وسیله ای هستی از طرف خدای ما، تو حامل امانتی هستی که برای ما فرستاده شده…»
همانطور که در بررسی این فیلم اشاره شد، سکانس صحبت های حاخام کوهن در کنیسه از مهمترین بخش های فیلم است که در آن مطالب مهمی از زبان حاخام کوهن بیان میشود. همانطور که گفته شد آرنوفسکی ادعا می کند که این فیلم را بر اساس حقایق و واقعیت ساخته است؛ به همین جهت، هنگام صحبت های حاخام، این سکانس در سکوت و بدون موسیقی متن دنبال می شود. همچنین تصویربرداری از پایین به بالا بر عظمت حاخام تاکید میکند و با استفاده از نمای نزدیک و تمرکز بر سوژه ، توجه مخاطب را جلب میکند تا در کنار عوامل دیگر، اهمیت صحبت های حاخام یهودی را دوچندان نمایش دهد.
اسطوره های یونانی
نکته ظریف دیگری نیز در فیلم پی وجود دارد و آن، توجه به اندیشمندان و اسطوره های یونانی است. اگر نام بردن های مکرر از دانشمندان یونانی مانند فیثاغورث، اقلیدس، ارشمیدس را کنار بگذاریم، اشاره صریح به اسطوره ایکاروس را نباید از نظر دور داشت. ( نامی که سل بر روی ماهی اش گذاشته بود). بنا بر اساطیر یونانی، ایکاروس، پسری جوان و باهوش بود که به همراه پدرش، دایدالوس، مهندس و مخترع بزرگ، در یک برج زندانی شده بودند. دایدالوس برای فرار از این زندان، بالهایی از پر و موم ساخت. او به پسرش هشدار داد که نه خیلی بالا پرواز کند که موم بالها آب شود و نه خیلی پایین که رطوبت بالها را سنگین کند. اما ایکاروس از هیجان پرواز فراموش کرد به نصیحت پدرش عمل کند و هرچه بالاتر رفت، موم بالهایش آب شد و او به درون دریا سقوط کرد و جان باخت.
معنای نمادین این اسطوره ، پرهیز از بلندپروازی و غفلت از محدودیت ها و نصایح بزرگان است. بنابراین معنای نمادین این اسطوره بی ربط به داستان فیلم نیست. مکس نیز به هشدار های سل و حاخام یهودی توجهی نکرد و با آگاهی یافتن از شیء ممنوعه که ظرفیت آن را نداشت یا همان نام حقیقی خدا، در معرض نابودی قرار گرفت. تاکید چند باره از ابتدا تا انتهای فیلم بر اینکه مکس در کودکی علیرغم منع مادرش به خورشید خیره شده، نیز تأکیدی بر همین مضمون است. به همین جهت خود آرنوفسکی در مصاحبه اش به صراحت چنین میگوید:« ایده ی اصلی، بازآفرینی اسطورهی ایکاروس است. اگر پروازتان به سوی خورشید خیلی بالا باشد، بالهایتان میسوزند. این همانند اسطورهی پرومته است که اگر آتش را از خدایان بدزدید، پرندگان غول آسایی جگر شما را میخورند. »
توجه به یونان باستان، با مضمون اصلی فیلم پی یعنی کابالیسم نیز تناسب دارد. چرا که پیشینه کابالیسم به فلسفه یونانی بازگشته و متاثر از آن بوده است.
«نفوذ فلسفه غیر یهودی و حکمت مرموز عقاید و نظریات بنیادین مبنی بر اینکه بشر قادر به فهم طرح بنای جهان است و ذات الهی از طریق غور و اندیشه گرچه نه به طور کامل قابل ادراک میباشد. این نظریه کابالایی که بنای جهان بر اعداد و حروف گذاشته شده از فلسفه یونانی نشئت گرفته است افلاطون در رساله تیمائوس تناسباتی را که کائنات بر مبنای آن بنا گردیده مطرح کرده است. در نظر فلاسفه نو فیثاغورثی حروف و اعداد همچون موجودی علوی بودند که نیروی فوق طبیعی به آنها عطا شده است.»(تاریخ جادوگری،۵۲۹)
نگاه کلی به فیلم پی و پیام آن
در حقیقت می توان گفت فیلم پی، تلاش آرونوفسکی برای به نمایش گذاشتن شنیده ها، تجربه ها و دریافت های خود از فرقه کابالاست گرچه خودش اعتقادی به آن نداشته باشد. به عبارتی آرنوفسکی بخشی از عقاید فرقه کابالا را در طی داستانی جذاب مبتنی بر نظریه آشوب با مخاطب به اشتراک میگذارد.
به ادعای او، این فیلم ضد مذهب و به طور کلی طرفدار معنویت است، اما با توجه به نتیجه گیری فیلم، نمی توان این ادعا را تصدیق کرد. بلکه برعکس، این فیلم، خواستار حذف هرگونه مذهب و معنویتی در زندگی است. چنانکه در فیلم می بینیم مکس از روی کنجکاوی و علاقه اش به ریاضی به سمت معناگرایی کابالایی کشیده شده و از همان ابتدا مکاشفاتی هولناک پیدا کرد. به طوری که مخاطب نیز از نور فراگیر موجود در مکاشفات مکس کاملا حس منفی دریافت می کند. اصرار او بر یافتن نام خدا و ادامه مسیر پرخطر آن، اسباب دردسر و آسیب فراوان برای او شد به طوری که اگر نام خدا را از ذهن خود پاک نمی کرد قطعا هلاک می شد.
به عبارتی طبق ادعای فیلم، آن عدد مرموز، نام حقیقی خدا و سبب هوشیاری است. اما آگاهی از اسرار ممنوعه باعث صدمه دیدن و هلاکت فردی است که بدون آمادگی و ظرفیت از آن اطلاع یابد. به همین جهت، علت هر دو سکته ی سول، خرابی کامپیوتر مکس، مکاشفات مکررش و در نهایت به سر حد جنون رسیدنش ، آگاهی از آن عددی بود که حاخام کوهن نسبت به آن هشدار داده بود.
نکته مهمی که در تحلیل فیلم نباید نادیده گرفته شود این است که آرنوفسکی ، هرگز ادعایی بر بطلان ادعای کابالیست ها نمی کند بلکه می گوید ارزش این همه دردسر و صدمه دیدن را ندارد.
شاید این یک نوع تناقض به نظر برسد اما با در نظر داشتن اینکه آرنوفسکی یک یهودی سکولار است، راحت تر می توان آن را هضم کرد. چنانکه خود او در مصاحبه ای گفته است:« به نظر من، امروزه تصویر کلیشه ای خاصی از یهودیان در سینما ساخته شده است…اما وقتی شخصیت های فیلم واقعا یهودی باشند، با کلیشه ای مواجه می شویم که بسیار متفاوت از اطرافیان من در بروکلین است. در آنجا، هیچ تفاوتی بین جوانان یهودی، سیاه‌پوست، ایتالیایی، ایرلندی یا یونانی وجود نداشت. همه ما محصول فرهنگ هیپ‌هاپ بودیم. همگی در مرکز شهر بزرگ شدیم، به یک موسیقی گوش می‌دادیم، یک هنر را دنبال می‌کردیم، در کلاس‌های مشترک شرکت می‌کردیم و مواد مخدر و الکل مشابهی مصرف می‌کردیم. همین اشتراکات ما را به هم پیوند می‌داد.» وی در همین مصاحبه میگوید که دعوت یهودیان کابالیست از او برای دور شدن از شیطان بوده،«ولی شیطان اسباب بازیای جالبی داشت!». کنایه ای از اینکه وی تابع عرفان دینی یهود هم نیست و آن را تنها بازیچه میداند.
در نهایت جمع بندی این فیلم دریک جمله اینگونه است که:« گرچه مذهب می تواند جذاب و جالب توجه و حتی واقعی و حقیقی باشد، اما بیشتر باعث دردسر است و بهتر است انسان به کلی از مذهب دوری کند و از زندگی معمولی خویش لذت ببرد…»
منابع:
عهد عتیق
آیین قبالا عرفان فلسفه یهود، شیوا کاویانی،انتشارات فراروان،چاپ دوم ۱۳۸۶
تاریخ جادوگری، ایرج گلسرخی، نشر علم ، چاپ اول ۱۳۷۷
تاریخ جامع ادیان ، جان ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، انتشارات فرانکلین، چاپ سوم ۱۳۵۴
تحلیل نفوذ فرهنگ کابالیستی در سینما، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه جامع امام حسین، ۱۳۹۶
دین و دولت در اسرائیل، احمد زیدآبادی، تهران ، نشر روزنگار، چاپ اول ، 1381
سیری در تلمود، سالتز، آدین اشتاین، ۱۳۸۳، ترجمه طالبی دارابی ، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب
کتاب زرسالاران یهودی پارسی استعمار بریتانیا و ایران، انتشارات موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، چاپ اول ۱۳۷7
مبانی فراماسونری، گروه تحقیقات علمی، ترجمه جعفر سعیدی، تهران، نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم،1376
سایت های اینترنتی:
سراغ فیلم مادر هم می‌رید؟
بله حتما