نقد و بررسی پینوکیو(Pinocchio)؛ انتقادی تاریخی و ماندگار به صنایع سرگرمی

یکی از معروف ترین و ماندگار ترین آثار تاریخ رمان، پینوکیو است. رمانی از خبرنگار مشهور ایتالیایی به نام کارلو کلودی. در طول تاریخ سینما بارها رمان پینوکیو مورد اقتباس قرار گرفت و اکثر محصولات اقتباسی وفاداری خود را به رمان حفظ نکردند. دلیلش را وقتی می فهمید که رمان را مطالعه کنید. اما تمام این آثار اقتباسی به سناریو و روند داستان رمان وفادار ماندند و به همین دلیل است که پس از گذشت حدودا 1.5 قرن از نگارش این رمان، هنوز هم آثار سینمایی آن تقریبا مشابه به یکدیگر تولید می شوند و فرق چندانی در داستان ندارند.

نقد و بررسی پینوکیو را می توانید از طریق ویدئوی زیر مشاهده کنید:

سفر در تاریخ پینوکیو

پینوکیو از شخصیت های ماندگار تاریخ سینما است. در لیست زیر می توانید اکثر آثار ساخته شده با محوریت نقش پینوکیو را شاهد باشید:

پینوکیو دیزنی 1940، ماجرا های بوراتینو 1959 محصول شوروی، پینوکیو در فضا 1965 محصول آمریکا، ماجراجویی تورلیس 1967 محصول آلمان، ماجراهای پینوکیو 1972 محصول ایتالیا، ماجرا های بوراتینو 1975 محصول شوروی، ماجراهای پینوکیو 1976 محصول ژاپن، پینوکیو و امپراتور شب 1987 محصول آمریکا، انتقام پینوکیو 1996 محصول آمریکا، ماجراهای پینوکیو 1996 استیو بارون، ماجراهای جدید پینوکیو 1999 استیو بارون، ژپتو 2000 محصول آمریکا، پینوکیو 2002 محصول ایتالیا، پینوکیو 3000 محصول کانادا 2004، پینوکیو 2012 محصول ایتالیا، پینوکیو 2015 محصول جمهوری چک، پینوکیو عامو سردار و رئیس علی 2018 محصول ایران، پینوکیو 2019 محصول ایتالیا، پینوکیو: یک داستان واقعی 2021 سازنده کشور روسیه، لایو اکشن پینوکیو 2022 سازنده والت دیزنی، استاپ مونشن پینوکیو 2022 سازنده نتفلیکس

البته که آثار دیگری هم با وجود شخصیت پینوکیو ساخته شده اند. اما در آنها نقش اصلی و محوریت داستان نیست. مثل شِرِک.

چرا کلودی پینوکیو را نوشت؟

بیایید به قرن 19 میلادی و سراغ معدن داران طلای آمریکا برویم. در اواسط قرن 19 معدن داران طلای آمریکا به این فکر افتادند تا درآمد خود را افزایش دهند. پشنهاداتی در باب افزایش درآمد مطرح شد. اعم از بهره برداری بیشتر از معادن، کاهش دستمزد کارگرها، خرید معدن جدید و… . اما هیچکدام از این طرح های پیشنهادی قبول نشدند. به دلایلی همچون دیر بازده بودن یا داشتن هزینه های اولیه سنگین یا اعتصاب کارگرها. اما شخصی به اسم راکفلر پیشنهاد جالبی را مطرح کرد. او طرحی داد که به کمک آن کارگران خودشان پولی را که به عنوان حقوق دریافت می کردند را به معدن داران باز می گرداندند. این طرح توسعه مراکز سرگرمی نام داشت.

راکفلر گفت که مراکز سرگرمی همچون قمارخانه، کاباره، بار و… را توسعه دهید و فرهنگ استفاده از این مراکز را در بین کارگران جا بی اندازید. اینگونه کارگرها بدون اینکه کالایی یا خدمات خاصی از شما دریافت کنند حقوق روزانه خود را به شما باز می گردانند.

این مراکز توسعه پیدا کردند و نه تنها بین کارگران معدن بلکه تمام مردم آمریکا جا افتادند. این مراکز حتی به اروپا هم نفوذ کردند. در تاریخچه اروپا امثال این مراکز وجود داشتند اما طرح توسعه مراکز سرگرمی یک طرح به شدت قوی تر بود. این طرح تا جایی پیش رفت که به فرهنگ مردم غرب تبدیل شد. یعنی مردم صبح تا عصر کار می کردند تا با درآمدش بتوانند شب تا نصف شب به تفریح در مراکز سرگرمی بروند و ماحصل دست رنجشان را به اربابانشان باز گردانند. در ادامه شهربازی ها و در ادامه تر سینما ها و فوتبال نیز به این مراکز سرگرمی اضافه شدند. هنوز که هنوزه این فرهنگ سرگرمی در مردم غرب باقی مانده.

کارلو کلودی یک خبرنگار و روزنامه نگار معروف اروپایی بود. او آثار فاخری همچون کلیسای ناتردام را به ایتالیایی ترجمه کرده بود. او وضعیت جامعه وقت اروپا را دید. جامعه ای که در مادیات و سرگرمی هایش غرق شده و تمامی امورش را بر پایه تفریحات پوچ بنا کرده. دغدغه او برای بیدار کردن این جامعه باعث شد تا پینوکیو را بنویسد. یا حداقل می توان گفت او بر اساس جامعه وقت غرب این رمان را نوشت. رمانی که در آن پینوکیو به دلیل تفریح بیش از اندازه در همین مراکز سرگرمی به الاغ تبدیل می شود. الاغ نمادی از یک برده احمق است. موجودی که با اندک دستمزد (یونجه) اندازه چهارتا تریلی کار می کند. موجودی که به حماقت معروف است.

کلودی صراحتا بیان کرد که تفریح بیش از اندازه و عیاشی های کنترل نشده باعث می شود شما به برده های احمق اربابان سرگرمی تبدیل شوید. دقیقا وضعیت وقت دنیای غرب همین بود. در آخر هم برای پاک شدن و دادن کفاره این گناهان باید همانند یونس نبی تقاص گناهانتان را پس بدهید تا به مسیر راستین انسانی خود بازگردید. نهنگ و خورده شدن پینوکیو توسط آن به معنای کفاره دادن برای گناهان است.

بررسی دقیق تر ماجرا های پینوکیو

تثلیث

شاید دانستنش برایتان جالب باشد که قالب داستان پینوکیو بر اساس اصل تثلیث در دین مسیحیت پایه ریزی شده است. همان پدر پسر روح القدس. زنده شدن پینوکیو(پسر) توسط ژپتو(پدر) با واسطه پری(روح القدس) در جسم بی جان پینوکیو می دمد و او را زنده می کند. جالب است که اسم ژپتو شباهت زیادی با ژوپیتر دارد. ژوبیتر در اساطیر باستان پادشاه خدایان است. یعنی ژپتو نمادی از خدا است و پینوکیو نمادی از انسان ها. جالب است که ژپتو پینوکیو را تراش می دهد و به ادبیات حال حاضر او را خلق می کند. باز هم جالب است که به این مخلوق خود بسیار می بالد (احسن الخالقین که در قرآن هم آمده). پینوکیو هم دقیقا مثل انسان پس از خلقت شروع به نافرمانی و خودروی می کند. در ادبیات مسیحی پسر به مسیح (ع) نیز اطلاق می شود. پدر این پسر نجار است. همانگونه که طبق اعتقادات مسیحیان جوزف پدر خوانده حضرت عیسی یک نجار بود. با بررسی اصول تثلیث مختلف در شاخه های مختلف مسیحی به اشکال متفاوتی آمده.

1.پدر، پسر، روح القدس که پدر همان خدا یا خالق، پسر همان عیسی و روح القدس.

2. پدر، پسر، روح القدس که پدر جوزف نجار(پدری که سرپرست است نه به وجود آورنده)، پسر عیسی و روح القدس مریم است.

از هر جهت به داستان پینوکیو نگاه کنیم اصل تثلیث در آن رعایت شده:

1.پدر همان ژپتو که مخلوق پینوکیو است. روح القدس همان پری که در پسر که همان پینوکیو یا نمادی از انسان ها است روح می دمد.

2. پدر همان جوزف یا ژوزف نجار که سرپرست پسر است و روح القدس.

اما هر چقدر هم که نا فرمانی کند باز هم ژپتو او را دوست می دارد. حقیقتا داستان پینوکیو در این بخش شباهت فراوانی به داستان خلقت انسان دارد. این انسان قصه ما یک جیرجیرک دارد که مثل وجدان او عمل می کند. چقدر جالب است که در ادامه این وجدان دقیقا مثل وجدان برخی از ما انسان ها نمی تواند جلوی اشتباهات پینوکیو را بگیرد و فقط گناه را زهرش می کند.

شروع زندگی پینوکیو و مدرسه رفتن

پینوکیو به عنوان نماینده انسان ها در مسیر زندگی حقیقی قدم بر می دارد. او در ابتدا به مدرسه می رود. علم آموزی به عنوان راهی تعالی بخش از سمت پدر به پینوکیو معرفی می شود. یعنی راه تعالی انسان به این شکل در داستان پینوکیو نمود پیدا می کند و پدر از انسان می خواهد تا او را از خود خشنود کند. اما این انسان خطا کار چشمش به سرگرمی ها و لذت های زود گذر دنیا می افتد و بلکل نصیحت خالق خود را فراموش می کند. همین باعث می شود تا دارایی ارزشمند خود یعنی دفترش را بفروشد و به سیرک برود تا چند ساعتی سرگرم باشد. یعنی ماه ها تحصیل و استفاده از دفتر را به چند ساعت سرگرمی فروخت. دقیقا مثل برخی از ما انسان ها که بهشت(تعالی) خودمان را در ازای اندک زمان این دنیا فدا می کنیم.

صاحب سیرک اولین ارباب سرگرمی

صاحب سیرک نماد صاحبان همان صنایع سرگرمی است که قبلا گفتیم. این سرگرمی ها هدفشان دور کردن مردم از مسیر تعالی شان است و در ازای آن هیچ چیز بهشان نمی دهند. واقعا هیچ چیز. نه آموزه ای نه کالایی نه خدماتی. یعنی در ازای هیچ مردم را گمراه می کنند و جیب خودشان را پر از پول می کنند. آقای کلودی به خوبی ماهیت صنعت سرگرمی را در اینجا بیان کرده است. او هدف صنعت سرگرمی را گمراه کردن انسان از مسیر تعالی و کسب درآمد می داند. با توجه به نقش زن و رقص باله در سیرک می توان صاحب سیرک را نماد صاحبان صنایع فحشا دانست.

برخی افراد در این صنعت سرگرمی حضور دارند که برای ارباب سرگرمی کار می کنند. تکلیف آنها چیست؟ داستان پینوکیو وضعیت این افراد را با دخیل کردن پینوکیو در اجرای سیرک نشان می دهد. کارکنان این صنعت از سود بی اندازه صنعت سرگرمی پشیزی عایدشان می شود و عملا مثل یک برده به این صنعت خدمت می کنند. یعنی اربابان سرگرمی نه تنها مردم را می چاپند و آنان را گمراه می کنند بلکه با کارکنان خود نیز همچون برده رفتار می کنند. این صنعت فقط برای اربابانش خیر دارد. مردم قربانی هستند، کارکنانش هم بیشتر از مردم قربانی هستند. چقدر زیبا روایت می شود که صاحب سیرک یک دائم الخمر است. یعنی تمام سود حاصله از صنعت سرگرمی خودش خرج عیاشی اربابان سرگرمی است.

گربه نره، روباه مکار و درخت پول

گربه نره و روباه مکار می توانند نمادی از هوای نفس انسان و شیطان باشند. موجوداتی که در راه غارت انسان و ممانعت از رسیدن او به تعالی قدم بر می دارند. پینوکیو فریب می خورد و سکه خود را در ازای هیچ از دست می دهد. او فریب احمقانه ترین حقه ممکن را می خورد. دسیسه های شیطان و وسوسه هوای نفس آدمی نیز به همین شکل هستند. بخاطر احمقانه ترین بهانه ها و دلایل دارایی های انسان را از او می گیرند. جالب است که در وسوسه درخت پول کلید واژه مهمی به اسم درخت وجود دارد. دقیقا همانگونه که شیطان آدم و حوا را فریب داد تا از درخت سیب عدن میوه بچینند، روباه مکار و گربه نره پینوکیو را با درختی که میوه های سکه ای می دهد فریب می دهند.

زبان بدن و شیوه بیان روباه مکار بسیار شبیه به ادبیات صاحبان پیج های موفقیت، ثروت و بازاریابان شرکت های هرمی است. اشخاصی که دقیقا همانند روباه مکار سرمایه مردم را با خیال واهی ثروت بی اندازه می گیرند و آن را می دزدند. شرکت های هرمی اثبات کردند که “بیاندیش و ثروتمند شو”، “چهار راه پول سازی”، “قدرت نگرش” و… همه و همه دروغ هستند. اینکه مردم بی نوا را با زبان چرب و نرم فریب بدهند تا وقت و پس اندازشان را برای اندیشه دروغین ثروت به هدر بدهند کارشان و ذاتشان است. با اینکه واقعا خودشان هم بدبخت هستند و از همین اندک سرمایه مردم تغذیه می کنند. حقیقتا تداعی روباه مکار در قالب بازاریابان شرکت های هرمی و پیج های موفقیت دور از ذهن نیست. گربه نره را می توان از همان فریب خوردگان این اشخاص دانست که در همان مسیر قدم برداشته اند اما در این مسیر هم چیزی نشده اند و شکست خورده اند.

شهربازی و دومین ارباب سرگرمی

در بخش شهر بازی صنعت سرگرمی نمود جالب دیگری دارد. در اینجا زیاده روی در استفاده از این صنعت به نمایش در آمده است. انسان هایی که بیش از اندازه عیاشی می کنند. این عیاشی زیاد باعث می شود تا به الاغ تبدیل شوند. الاغ یک موجود احمق و برده ای آرمانی است. موجودی که حقوق ناچیزی می گیرد و بسیار کار می کند. صاحب شهربازی می تواند نمادی از صاحبان صنایع قمار، بار، سینما، فوتبال و مواد مخدر باشد.

در اینجا این محتوا انتقال می یابد که فرهنگ جا افتاده در غرب در استفاده بی رویه از صنعت سرگرمی باعث می شود تا مردم احمق شوند و برده های بهتری برای اربابان سرگرمی باشند. معدن داران طلا را به یاد آورید. استفاده از این صنعت برایشان هم پول را رقم زد هم سیستم برده داریشان را تقویت کرد. در پینوکیو هم همین اتفاق می افتد. ارباب سرگرمی، هم با فروش الاغ ها پول به جیب می زند هم با بکار گیری برخی الاغ ها برای خود(کشیدن کالسکه) از آنها در سیستم خود بهره می برند.

شکم نهنگ

پینوکیو در میابد که هیچکدام از این سرگرمی ها به درد او نمی خورند. او می فهمد که باید به سمت پدرش باز گردد. اما راه بازگشت و توبه پس از اینهمه گناه ساده نیست. پینوکیو طی اتفاقاتی توسط یک نهنگ بلعیده می شود. او پدرش را در دل نهنگ پیدا می کند. سپس از دل نهنگ بیرون می آید و به پسری واقعی تبدیل می شود. یعنی مسیر تعالی و آدم شدن این انسان در گرو رسیدن به خداست. چقدر زیبا این معنی در پینوکیو تداعی می شود.

مسیر به شدت مربوط و جالبی برای تداعی بازگشت و توبه تداعی شده است. مسیری که یکی از انبیای الهی نیز آن را طی کرد. یونس نبی بخاطر خطایش به دل دریا افتاد و توسط نهنگ بلعیده شد. او در دل نهنگ استغفار کرد و بخشیده شد. در داستان پینوکیو هم برای پینوکیو همین مسیر انتخاب شد. پینوکیو در دل نهنگ پدر را پیدا کرد و آمرزیده شد و از دل نهنگ نجات پیدا کرد. درست مثل یونس نبی. در آخر هم پسر چوبی به یک پسر واقعی تبدیل می شود. یعنی این انسان، آدم می شود.

نتیجه گیری نهایی از داستان پینوکیو

پدر با واسطه روح القدس در پسر می دمد و پسر زنده می شود. پینوکیو به عنوان نماینده انسان در مسیر زندگی حقیقی(علم آموزی و مدرسه) توسط شیطان(گربه نره و روباه مکار) و طاغوت های انسانی(سیرک و شهربازی) اغفال می شود و دائما از مسیر تعالی خود منحرف شده و به بی راهه می رود. در نهایت در سفری یونس وار گمشده خود یعنی پدر را پیدا می کند و به کمال می رسد و اصطلاحا آدم می شود.

با بررسی زندگینامه خالق پینوکیو متوجه می شویم که نوشتن این رمان بر پایه اصول دینی مسیحی اصلا دور از انتظار نیست. زیرا وی در مدارس علوم دینی تحصیل کرده بود. پس بعید نیست که یک شخص عالم به دین از همان سناریو های دینی برای وضعیت فرهنگی زمانه خود راه حل ارائه دهد.

شیطنت والت دیزنی

در نظریه دکارت و نظریه دئیسمی(خدای بازنشسته) آمده که خداوند گیتی را آفرید، آن را به مثابه ساعتی مکانیکی تنظیم کرد و رفت. یعنی خدا فقط مخلوق عالم است و عالم را رها کرده. بر اساس دیدگاه تثلیثی اثبات کردیم ژپتو همان پدر یا خدا در دیدگاه مسیحی است. حال والت دیزنی یک شیطنت اساسی در ابتدای این داستان داشته. والت دیزنی با به نمایش در آوردن انبوهی از ساعت ها نظریه دئیسم و دکارت را با زیرکی مطرح کرده. والت دیزنی زیرکانه جهان های موازی را با تعداد زیاد ساعت ها به معنی وجود دنیا های مختلف و بسیار زیاد به نمایش در می آورد. همچین هم زمان بودن تمام ساعت ها به معنی هم راستایی این جهان های موازی است. استفاده از ساعت آن هم برای یک نجار آن هم در داستانی که در رمان اصلی آن هیچ اشاره ای به ساعت نشده حتما قصد تداعی منظور خاصی را داشته است. با استفاده از کلید واژه خدا و ساعت به چیز دیگری جز خدا و نظریه دکارت و دئیسم نمی رسیم. والت دیزنی تحمل وجود خدا را در داستانش نداشته پس با این شیطنت دیدگاه مورد پسند خودش را به نمایش در آورده است.

سوال مهم

شاید در ذهنتان این سوال ایجاد شود که اگر پینوکیو داستانی مخالف با صنعت سرگرمی است و از اصول مذهبی هم پیروی می کند پس چرا برخی از همین اربابان سرگرمی آن هم به تعداد به شدت بالا از پینوکیو اقتباس کرده اند؟

اولین جواب این است که برخی از کمپانی ها و استودیو ها از برند این اثر اسفاده کرده اند و داستان اصلی پینوکیو را روایت نکرده اند. سلبریتی محوری هم منافاتی با اهداف سرگرمی ندارد. دوم اینکه این داستان توسط برخی استودیو ها و کمپانی ها تحریف شده. یعنی داستان اصلی و هدف دراماتیک حقیقی نویسنده پینوکیو در آن تغییر کرده است. با این ترفند یکی از قوی ترین رمان های مخالف با صنایع سرگرمی در خدمت خود صنایع سرگرمی در می آید. سوم اینکه صاحبان ثروت و قدرت اعتقاد دارند تز و آنتی تز هر دو باید در خدمتشان باشند. یعنی هر دو جبهه روبه روی هم در نهایت به یک ایدئولوژی و هدف واحد ختم می شوند. مثلا بلوک های شرق و غرب که شاید دشمن هم دیگر قلمداد می شدند اما حقیقتا عملکرد یکسانی داشتند. یا مثلا دموکرات ها و جمهوری خواهان آمریکا که ظاهرا در جبهه مقابل هم هستند اما حقیقتا تفاوتی با هم ندارند. یعنی هم موافق و هم مخالف باید در خدمت این اربابان قدرت و ثروت باشند. به همین دلیل است که امروزه شاهد انواع فیلم های ضد سرمایه داری یا ضد لیبرالیسمی هستیم. اما با دقت بیشتر متوجه می شویم که این فیلم ها در لایه های عمیق تر خود راه حلی برای این نظام ها ندارند و با اینکه از جبهه متضادشان هستند اما در راستای همان ها قدم بر می دارند. پینوکیو دستکاری می شود تا از پتانسیل آنتی تز آن در جهت اهداف خود اربابان سرگرمی(تز) بهره برداری شود.

با تشکر از همکاری #علیرضا_محمد_پور #آرمان #علیرضا_صمیمی #محمد_سلمانی