نقد و بررسی انیمیشن موانا(Moana)؛ بازگشت به خدایان

انیمیشن موانا به تهیه‌ کنندگی اوسنات شورر اسرائیلی با بودجه‌ی حدود ۱۷۵ میلیون دلار، توانست به فروش ۶۸۲ میلیون دلاری دست یابد. این انیمیشن، مربوط به اقوام پُلی نِزی است.

پُلی‌نِزی نام گروهی از ۱۰۰۰ جزیره در اقیانوس آرام است. این جزایر بخشی از قاره اقیانوسیه به‌شمار می‌آیند. جزایر پلی‌نزی در مثلث پلی‌نزی قرار گرفته‌اند که یک گوشه آن هاوایی، گوشه دیگر نیوزیلند و دیگری جزیره ایستر است. مهم‌ترین دسته‌جزایر پلی‌نزی فیجی، ساموآ، تونگا و پلی‌نزی فرانسه نام دارند. بزرگترین کشور پلی‌نزی نیوزیلند است.

بستر فکری و دینی انیمیشن موانا نیز بر اساس اساطیر پولینزی، هاوایی و بافت فرهنگی همین منطقه شکل گرفته است. از نمایش لالوتای، جهان زیرین تا رقص های آیینی هاکا، کاملا منطبق بر فرهنگ پولی‌نزی است. در ادامه به نقد و بررسی این انیمیشن پر طرفدار، خواهیم پرداخت.

۱.خلقت تفیتی و اساطیر پولی‌نزی

در ابتدای انیمیشن، گفته می‌شود که در ابتدا فقط اقیانوس بود و هیچ چیز نبود. سپس تفیتی، خدای سرسبزی، جزائر را ایجاد کرد. مائویی نیز در کنار باقی خدایان، به دنبال قلب تفیتی بود. در پایان نیز با گرفتن قلب تفیتی، او را تبدیل به یک موجود گدازه‌ای و شیطانی کرد.

جریان خلقت جهان در این انیمیشن، کاملا اسطوره‌ای است. یعنی خدایان با یک نگاه اسطوره‌ای، خالق جهان بوده و چیزی به نام خدای واحد غیر جسمانی وجود ندارد.
جالب توجه است که در اساطیر پولی‌نزی آمده است که جزیره ها بوسیله‌ی قلاب ماهی‌گیری جادویی از آب بیرون کشیده شدند.

در پایان فیلم می‌بینیم که قلاب جدیدی به مائویی، توسط تفیتی داده می‌شود. گویا این قدرت از تفیتی آمده است و مائویی خود بدون قلاب، قدرتی ندارد. پِلِ، خدای آتشفشان و گدازه در دین پولی‌نزی ها، با تفیتی تطابق دارد. وی خالق جزیره ها است.

همچنین هر چیزی که از جزیره‌ی پله برداشته شود، باعث خشم و نفرین او خواهد شد. تا جایی که حتی امروزه نیز اگر کسی از جزائر هاوایی، چیزی به یادگاری بردارد، باعث ناراحتی اهالی آنجا خواهد شد.

این اتفاق در ابتدای انیمیشن موانا می‌افتد و مائویی با سرقت قلب تفیتی، باعث خشم وی و تبدیل شدن این الهه به خدای گدازه می‌شود. شکل جزیره‌ای که تفیتی در آن خوابیده است، شبیه یک بانوی آرمیده است. این جزیره در واقعیت در اقیانوس آرام بوده و کوسرایی نام دارد. همچنین در ادیان پولی‌نزی، ارواح در زندگی مردم نقش پر رنگی دارند. حتی گاهی بر آن ها ظاهر می‌شدند و با زندگان ارتباط مستقیم می‌گرفتند.

در موانا نیز می‌بینیم ارواح گذشتگان بر موانا ظاهر شده و روح مادربزرگ نیز حامی مواناست. همچنین تتو ها در این فرهنگ، نماد های مهمی بودند. مثلا نماد اسپیرال یا گردباد، بیان‌گر قدسی بودن شخص و اتصال وی به آسمان است. یا بعضی نماد ها بیان‌گر این بودند که روح شخص پس از مرگ در جهان زیرین زندگی کند و در میان زنده ها نماند.

در موانا نیز می‌بینیم که نماد اصلی فیلم که بر روی بادبان ها و لوگوی فیلم موجود است، گردباد یا اسپیرال است. یعنی قایق موانا و بدن مائویی، قدسی و متصل به آسمان است. به همین علت حمایت اقیانوس، که همان خالق است را از مائویی و موانا، می‌بینیم. البته همین نماد در تفیتی، شباهتی با یین و یانگ پیدا می‌کند که با دو وجهی بودن تفیتی، تطابق دارد.

همچنین انتقال افراد به جهان دیگر به واسطه‌ی گردباد، انجام می‌پذیرفت.
یعنی همان گردبادی که هنگام انتقال مائویی و موانا به جهان زیرین، شاهد هستیم.

۲. مائویی، اسطوره‌ی باد و دریا

مائویی در بین اساطیر مناطق مختلف پولی نزی، تفسیر های متفاوتی دارد. اما مائویی در بین تونگان ها، سه برادر بودند. یکی از برادر ها به دنبال یک قلاب ماهی‌گیری جادویی بود. مائویی در اساطیر هاوایی، یک قلاب ماهی‌گیری جادویی دارد که از استخوان گذشتگان ساخته شده است. همچنین ذکر شده مائویی با پرندگانی خاص که مردم فانی نمی‌توانستند ببینند، ارتباط گرفت تا فن ایجاد آتش را یاد بگیرد.

همچنین سفر به جهان زیرین و برخورد با شیاطین، در اسطوره‌ی مائویی ترسیم شده است. گفته شده است که بعضی خدایان یا نیمه خدایان پولی‌نزی، همچون مائویی، تبدیل شونده یا Shapeshifter بودند. یعنی توانایی داشتند به صورت حیوانی تبدیل شوند و شمایل یک حیوان را پیدا کند.

البته بین اینکه مائویی یک خداست، نیمه خدا یا یک پهلوان، اختلاف است. در انیمیشن موانا، دقیقا این قلاب ماهی‌گیری دیده می‌شود. مائویی تبدیل شونده است و با کمک قلاب جادویی‌اش، می‌تواند شکل حیوانی بگیرد. البته حیوان مورد علاقه‌ی وی عقاب است. احتمالا انتخاب عقاب به دلیل اینکه نماد معروف آمریکاست، انتخاب شده است.
همچنین در موانا، مائویی به جهان زیرین رفته و در یک جهان موازی، با شیاطین می‌جنگد.

جالب است بدانیم که مائویی در اجرای موسیقی You’re Welcome، تمام کار هایی که در اساطیر به وی نسبت داده شده است را می‌گوید. از آوردن خورشید ودزدیدن آتش، تا کشاندن جزیره ها بر سطح آب و به موانا می‌گوید: خواهش می‌کنم. در واقع کار هایی که برای انسان ها انجام داده را ذکر کرده و خودش نیز پاسخ تشکر انسان ها را می‌دهد. هدف این موسیقی، برجسته‌سازی نقش خدایان در زندگی مردم است که در موانابه صورت جدی دنبال می‌شود.

این موسیقی از انیمیشن موانا، فقط در بستر یوتوب، بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون بار دیده شده است! یعنی علاوه بر بینندگان فیلم، این موزیک ویدئو به صورت جداگانه نیز تاثیرگذار است.

۳.مائویی، نیمه خدا یا منجی بنی‌اسرائیل؟

برخلاف اساطیر پولی‌نزی، در موانا گفته می‌شود که مائویی پسر انسان های عادی است. اما به آب انداخته شده و توسط خدایان بزرگ شده است. این شباهت مائویی به منجی بنی اسرائیل، موسی بی‌دلیل نیست. چرا که اساس این اسطوره طبق تفکرات پولی‌نزی، خدا، نیمه خدا یا پیامبر و حکیم بوده است. اما اینکه وی به آب انداخته شده و توسط خدایان رشد یافته، کاملا از جریان حضرت موسی علیه السلام اقتباس شده است. زیرا موسی نیز به آب انداخته شد و توسط فرعون که خود را خدا می نامید بزرگ شد.

همچنین مائویی اوراد خاصی را هنگام جنگ یا ورود به جهان زیرین می‌خواند که نشان‌گر خبره بودن وی در مبارزه است. البته وی تاکید دارد که همه‌ی قدرتش وابسته به قلاب ماهی‌گیری بوده و بدون آن قدرتی ندارد. شبیه به اسطوره‌ی یهودی انگشتر سلیمان. ما نیز به عنوان مخاطب، با دیدن قدرت مائویی، وی را قهرمان و منجی داستان می‌پنداریم. اما داستان فیلم برخلاف انتظار ماست.

۴. موانا، منجی حقیقی

از ابتدای فیلم، هنگامی که مادربزرگ در حال تعریف اساطیر پولی‌نزی است، وقتی اشاره به منجی می‌شود، فیلم بر روی صورت موانا مکث کرده و با زبان تصویر به ما می‌گوید موانا منجی است.

منجی بودن موانا بار ها تکرار می‌شود و گفته می‌شود که اقیانوس موانا را انتخاب کرده است. در پایان فیلم نیز برخلاف انتظار ما، مواناست که با نشان دادن قلب، تفیتی را جذب خود کرده و به دریا امر می‌کند که شکافته شود. در این سکانس که اوج فیلم است، موانا همچون موسی علیه السلام، دریا را می‌شکافد و وارد خشکی بین دو دیوار از آب می‌شود.

اما برخلاف فرار بنی‌اسرائیل از فرعون مشرک، موانا سرش را بر سر این خدا می‌گذارد و به نوعی با تفیتی به اتحاد می‌رسد. یعنی برخلاف فرار بنی‌اسرائیل، ما اینجا شاهد اتحاد منجی فیلم با شیطان فیلم، هستیم.

از اینجا واضح می‌شود که پدر و مادر مائویی که از خدایان بودند، می‌تواند اشاره‌ای به فرعون باشد. چرا که مائویی گفت من پیش خدایان بزرگ شدم و در این سکانس، یک خدا با موانا، هنگامی که موانا معجزه‌ی موسی را به رخ مخاطب می‌کشد، متصل می‌شود. پس خدایان می‌تواند اشاره‌ای به فرعون داشته باشد.

این بازگشت به اساطیر در آثار زیادی در حال تکرار شدن است.

۵. نجات جهان و فمینیسمِ جادوگرا

در نقد انیمیشن دلیر گفته شد که در فرقه های شیطان‌گرا، منجی مونث کارکرد ویژه‌ای داشته و نمادی از لیلیث است. در موانا نیز برخلاف انتظار ما، مائویی معجزه‌ی موسی را انجام نداده و جهان توسط موانا حفظ می‌شود. منجی مونث در فیلم هایی مثل ویچر نیز تکرار شده است که کاملا اشاره به همین اعتقاد شیطانی فرقه ها دارد.

البته فمینیسم و زن‌گرایی فیلم که در سرپیچی موانا از پدر و اتفاقا پیروزی موانا علی‌رغم منع خانواده، نمود داشته است، کاملا بیان‌گر نگاه فمینیستی اثر است. اما دقت شود این فمینیسم کاملا با جادوگِرایی ترکیب شده است. یعنی در انیمیشن موانا که همدلی فیلمساز با خدایان، تبلیغ شرک با محوریت جادو وجود دارد، فمینیسم نیز این پازل را کامل کرده و فیلم مبلغ منجی شیطانی مونث است.

منجی مونث شیطانی تا جایی مهم است که مقالاتی با عنوان تاثیرگذاری لیلیث، شیطان مونث یهودی، بر جنبش فمینیسم، نگاشته شده است. لیلیث، از اساطیر یهودی است؛ یک شیطان مونث که سوار بر اژدها شده و دعوت کننده‌ی به نابودی و گناه و فحشاست. در فیلم، موانا نماد لیلیث نیست. اما الگوی منجی مونث، یعنی همراهی این منجی با جادو شرک، در فیلم رعایت شده است.

در پایان انیمیشن نیز به لطف خدای اسطوره‌ای، تفیتی، جهان رنگی تازه گرفته و قلاب مائویی نیز به وی بازمی‌گردد.

جمع‌بندی:

به صورت کلی، انیمیشن موانا همچون انیمیشن دلیر، مبلغ فمینیسم جادوگِرا و مشرکانه است. فیلمساز نیز به زیرکی اساطیر بِکر یک قوم را به نفع خویش مصادره کرده و علنا می‌گوید بازگشت به شرک و خدایان‌پرستی، با یک منجی مونث، راه چاره‌ی جلوگیری از نابودی جهان و خرمی جزایر است.

در یک سکانس فیلم، مائویی به شوخی می‌گوید برای سفر به جهان زیرین، باید یک انسان را قربانی کنیم! و بعد از چند ثانیه حرف خود را پس می‌گیرد. این قبح‌زدایی از اعمال غیر عقلی که در سریال وایکینگ‌ها نیز شاهدش هستیم، بایستی ما را به فکر وادارد.

به صورت کلی داستان موانا، تحول او از سنت های خانوادگی و ارتجاع وی به اساطیر است. یعنی فیلم مبلغ پرستش و ارتباط با خدایان یا همان شیاطین است. چرا که خدایان اگر هم واقعیت داشته باشند، درواقع جنیانی بودند که با فریب دادن انسان ها، خود را خدا معرفی کرده و برای خود مریدانی مهیا می‌کردند. در موانا نیز دقیقا شخصیت وی، الگوی بیننده است. مواناکه رئیس قبیله است، در ارتباط با خدایان و بازگشت به آن ها به برداشت جدیدی از هستی می‌رسد و منجی قبیله می‌شود.

این بازگشت به اسطوره، در فیلم و سریال های متعددی مورد تاکید قرار گرفته است. در موانا نیز شخصیت مونث منجی، که از قضا مُشرِک هم است، کاملا بیان‌گر نگاه فرقه‌ای نسبت به منجی است.