نقد و بررسی کریسمس؛ تاریخچه و ریشه های جشن سال نو

جشن سال نو مسیحی یا همان جشن کریسمس یکی از اعیاد مقدس مسیحیان محسوب می شود. در جشن سال نو یا همان کریسمس اعضای خانواده دور هم جمع می شوند، شام می خورند و به کوچک تر ها عیدی می دهند. ماهیت کلی این جشن در تمام دنیا ثابت است. مثلا در نوروز و جشن سال نوی چینی نیز همین سناریو را در خانواده ها شاهد هستیم. اما جزئیات و نماد هایی در جشن های سال نو وجود دارد که آنها را از یکدیگر متمایز می کند. رنگ ها، اسطوره ها، باور ها، فرهنگ، جغرافیا، دین و مذهب، شخصیت های تاریخی و… در شکل گیری این نماد ها دخیل هستند و در این مقاله قصد داریم کریسمس را رمزگشایی و ریشه یابی کنیم. در کنار این کار به نکات در خور توجهی که در رسانه های سایبری یا سینمایی در مورد کریسمس و تاثیرات آن وجود دارد اشاره خواهیم کرد.

تاریخچه کریسمس

کریسمس به انگلیسی یا نوئل به فرانسوی روز جشن گرفتن زادروز مسیح است. یعنی ماهیت ظاهری شکل گیری کریسمس تولد عیسی مسیح است. با وجودی که این روز یک عید مذهبی شناخته می‌شود از اوایل سده بیستم میلادی به بعد به‌طور گسترده به عنوان یک جشن غیر مذهبی برگزار شده[1]. اولین جشن کریسمس در سال 336 میلادی انجام شد اما از قرن 9 میلادی تا قرن 19 میلادی به دلیل اعمال ناشایستی که در این روز انجام می گرفت مایه بی آبرویی محسوب می شد. البته به همت چارلز دیکنز دوباره به عنوان جشنی مذهبی و خانوادگی متولد شد و چهره مقهور گذشته اش پاک شد[2].

جالب است بدانید تاریخ مشخصی برای تولد عیسی مسیح وجود ندارد و تواریخ مورد اختلافی برای تولد وی ذکر شده. اولین نوشته هایی که تاریخ تولد عیسی مسیح را در انقلاب زمستانی یعنی 24 دسامبر دانسته اند مربوط به اولین تاریخ نگار مسیحی است که همان تاریخ توسط مسیحیت پذیرفته شده[3]. اما بیشتر محققان و مورخان معتقد هستند که این روز مسیحی شده روز بزرگداشت خدای خورشید(سول و میترا) است. خورشید پرستی در اروپا قبل از مسیحیت رواج داشت و ریشه های زیادی در فرهنگ مردم اروپا دوانده بود. روز 24 دسامبر که همان انقلاب زمستانی است به عنوان بزرگداشت خدای خورشید که میترا و سول نام داشت برگزار می شد. کریسمس نیز مسیحی شده همین مراسم به شمار می آید و دقیقا در همان تاریخ برگزار می شود. یعنی طبق نظریه محققین روز کریسمس زاد روز مسیح نیست و جشن گرفتن این روز به بهانه مسیح هست اما ریشه در آیین خورشید پرستی اروپاییان دارد.

در کشور های زیادی انقلاب زمستانی جشن گرفته می شده. عموما هم کشور هایی بوده اند که در آنها  آیین میترا یا همان خورشید پرستی رواج داشته. در روم به عنوان بزرگداشت سول، در یونان به عنوان بزرگداشت خدای  زحل و در ایران به عنوان طولانی ترین شب سال که امروزه یلدا نام گرفته است. میترا ایزد باستان ایران زمین است و مرکز آیین میترائیسم به شمار می رفته.

کریسمس امروزی

امروزه کریسمس به طور کلی شامل دور هم جمع شدن اعضای خانواده و دور یک میز شام خوردن است. اما خرده فرهنگ هایی همچون آزین درخت کاج، تزئینات نورانی، تزئینات با ترکیب زنگ قرمز و سبز، کادو های بابانوئل یا سانتا و سرود های شکزگزاری در جشن کریسمس حضور پر رنگ دارند.

ریشه های نماد های کریسمس

تک تک موارد ذکر شده ریشه ها و رموز خاصی دارند و بعضا در فرهنگ های دیگر مشترک هستند. برخی از این خرده فرهنگ ها نیز قدمت چندان زیادی ندارند و با قدرت رسانه ای به خرده فرهنگ تبدیل شده اند. به یاد داشته باشید که خود مراسم کریسمس مراسمی مقهور و وقیح بوده و به لطف دیکنز آن هم در بازه 200 سال گذشته با تغییراتی که به همراه داشته توانسته یک جشن مذهبی و نسبتا مثبت به شمار بیاید.

دورهمی خانواده و عیدی دادن

تقریبا در تمامی جشن های سال نوی دنیا دورهمی و عیدی دادن وجود دارد. این به فطرت انسان باز می گردد. انسان ها موجودات اجتماعی هستند و دوست دارند تا با خانواده شان به هر بهانه ای وقت بگذرانند. چه بهانه ای از سال نو بهتر برای جمع شدن اعضای خانواده.

بابانوئل

اواخر قرن هجدهم بود که یک خانواده اروپایی مراسمی در نیویورک برگزار کرد تا یاد یک روحانی مسیحی مهربان و حامی کودکان به نام سانتا کلاوس را گرامی بدارد. این مهمانی با جوراب‌های پر از شکلات و شومینه‌هایی آراسته با شاخه‌های میوه تزئین شده بود و پس از آن بود که سانتا توسط یک تاریخ‌نویس نیویورکی به نام جان پینتارد وارد تاریخ معاصر آمریکا شد.

در سال ۱۹۳۱ شرکت کوکاکولا به یک تصویرگر سفارش داد تا سانتا را برای تبلیغات کریسمس نقاشی کند و از آن برای تبلیغ نوشیدنی‌های خود استفاده کرد. تبلیغات کوکاکولا نقش زیادی در شهرت جهانی شخصیت امروزی سانتا پیدا کرد[4]. سنت نیکلاس یا سانتا کلاوس به عنوان یک روحانی خوشنام مسیحی در قرن سوم میلادی در ترکیه امروزی زندگی می‌کرد و بعد از انقلاب پروتستان‌ها در اروپا شهرت یافت. یعنی بابانوئل(فرانسوی) یا سانتا قدمتی حدود صد سال دارد. اگر به داستان های نقل شده از بابانوئل دقت کنید(گوزن های پرنده، کوتوله ها، پاگنده ها و…) متوجه می شوید که تمامی آنها ریشه در موجودات افسانه ای غربی دارند.

کوتوله ها به عنوان نگهبان باغچه ها و مجسمه های کوچک در حیاط خانه اروپاییان حضور دارند. پاگنده ها از موجودات افسانه ای اروپایی ها هستد و نمونه هایی از گوزن پرنده را در فیلم های هری پاتر و پرنسس مونونوکه دیده ایم که احتمال غربی بودن و البته شرقی بودن این موجود افسانه ای را برای ما تداعی می کند. در باور اروپایی ها گوزن پادشاه جنگل است و این مورد را در کارتون بامبی هم می توان مشاهده کرد.

دلیل ترسیم بابانوئل به این شکل را نیز می توان بررسی کرد. پیرمردی با چهره نورانی و ریش سفید به یادآورنده کشیش مسیحی مهربان یا همان کلاوس می باشد. رنگ قرمز لباس او نشانه حرارت و هیجان است که باعث بالا رفتن متابولیسم در بدن می شود و این هیجان زا و نشاط آفرین است. در اولین پوستر بابانوئل، بابانوئل در حال تبلیغ نوشابه با عنوان شادی است. برای تبلیغ شادی چه رنگی بهتر از این رنگ قرمز؟ البته که رنگ قرمز تعلق خاصی به خود کوکاکولا هم دارد پس برند تبلیغاتی هم باید قرمز باشد. کلاه بابانوئل نیز شباهت زیادی به کلاه موبدان دارد و این هم به کلاوس و دعاگویان تاریخ کریسمس باز می گردد.

درخت کاج کریسمس

درخت کاج و سرو دو درختی هستند که نماد جاودانگی به شمار می آیند. دلیل استفاده از درخت کاج برای درخت کریسمس این است که این درختان در اوج زمستان نیز برگ‌های سبز و درخشان دارند. رسم درخت کاج کریسمس نیز از اروپای شمالی وارد آمریکا و سپس دیگر کشورهای مسیحی شد چراکه محل تولد حضرت عیسی، شهر بیت لحم در فلسطین اشغالی است[5] و درختی که حضرت مریم به آن پناه برد یک نخل خرما است[6].

مدت‌ها پیش از ظهور مسیحیت، گیاهان و درختان سبز معنای ویژه‌ای برای مردم در فصل زمستان داشته‌اند. همین‌طور که امروزه مردم خانه‌های خود را با درختان کاج و صنوبر تزئین می‌کنند مردم باستان نیز شاخه‌های درختان را بر روی درب‌ها و پنجره‌های خانه‌های خود آویزان می‌کردند. در بسیاری از کشورها مردم باور داشتند که این درختان سبز آن‌ها را از جادوگری، ارواح، ارواح شیطانی و بیماری‌ها دور نگه می‌دارد[7].

تزئین درختان همیشه سبز در کشور های زیادی همچون ایران، بریتانیا، مصر، لهستان، ژاپن، سوئد و… حتی پیش از ظهور مسیحیت رواج داشته است و فرهنگی باستانی محسوب می شود و ریشه اش در دین و مذهب مسیحی نیست.

تزئینات نورانی

از آن سو که ریشه کریسمس را در آیین های میترائیسمی و خورشید پرستی پیدا کردیم بعید نیست همچنان نمادها و المان های میترائی در این جشن حضور داشته باشند. برای بزرگداشت خدای خورشید از وسایل نورانی و معمولا زرد رنگ استفاده می شود. این تزئینات نورانی نیز ریشه در همان آیین های خورشید پرستی دارند.

در طول تاریخ از شمع برای روشن کردن و تزئین درخت استفاده می کردند. شمع یکی از نماد های جدایی ناپذیر از تولد عیسی مسیح است و همیشه در فضاهایی که در آن تولد او را نشان می دهند وجود دارد. با اختراع لامپ، چراغ ها جای شمع ها را گرفتند و بعدا چراغ های ال ای دی و نورانی جایگزین شدند. پس می توان برداشت میترائی از این تزئیانات نورانی نداشت و ریشه آنها را در شمع دانست.

ستاره بالای درخت کاج

یک فرشته یا ستاره ممکن است در بالاترین قسمت باشد که نشان‌دهنده میزبان فرشتگان یا فرشته بیت‌لحم از تولد عیسی مسیح است. پيران و پاكان در اين شب به تپه‌اي رفته، با لباس نو و مراسمي از آسمان مي‌خواستند كه آن “‌رهبر بزرگ“ را براي رستگاري آدميان گسيل دارد و باور داشتند كه نشانه زايش آن ناجي، ستاره‌اي است كه بالاي كوهي – به نام كوه فيروزي – كه داراي درخت بسيار زيبايي بوده است، پديدار خواهد شد. این یکی از دلایل استفاده از ستاره بالای درخت کریسمس است.

البته که دلیل دیگری نیز برای این کار وجود دارد. همانطور که گفتیم تاریخ دقیق میلاد مسیح مشخص نیست و تولد مهر یا میترا را به عنوان کریسمس پذیرفته اند. ستاره زرد رنگ درخشان یکی از یادگار های مهری ها یا میترائیسم ها به نقل از منابع رومی بوده است[8].

ترکیب رنگ قرمز و سبز

پوشیدن لباس رنگ قرمز و سبز در بلندترین شب سال یا همان انقلاب زمستانی بین جوامع مختلف یک رسم مشابه است. این رسم همیشه انجام شده است. در ایران کنار هم قرار گرفتن این دو رنگ را نماد شب‌یلدا و در غرب نماد کریسمس می‌دانند.

سبز و قرمز معمولا در لباس‌ها، خوراکی‌ها و تزئینات به کار می‌رود. دلیل استفاده از رنگ‌قرمز گرمی و حرارت آن است، و با بالا بردن میزان متابولیسم بدن باعث ایجاد هیجان و انرژی می‌شود. همچنین رنگ قرمز نماد خورشید و نور است. از آن سو که منشاء کریسمس و یلدا به میترائیسم و تولد ایزد بانوی میترا باز می گردد کاملا طبیعی است تا از رنگ پر حرارت قرمز استفاده شود. رنگ‌سبز، علاوه بر اینکه مکمل رنگ‌قرمز است، نماد تقدس و پاکی است. این رنگ، رنگ لباس بهشتیان عنوان شده‌است. سبز همچنین نماد پیشروی، حرکت و ارتقا است.

کریسمس در ایران

همانطور که پیش تر گفتیم، کریسمس جشنی باستانی است که تاریخ و خرده فرهنگ های جانبی اش به میترائیسم ایران باز می گردد. در ایران شب یلدا به عنوان آیین گرامی داشت انقلاب زمستانی برگزار می شود و این نشان از ماندگاری تمدن میترایی در فرهنگ ما دارد.

در اوستا آمده که زرتشت پرستش اهورامزدا را تبلیغ کرد و با تمام خدایان(بت ها) آریایی و غیر آریایی مخالفت کرد. میترا خدایی بود که با زرتشت دشمنی کرد و این دشمنی در حدی بود که در اوستا میترا را اهریمن دانسته اند[9]. پس جشن گرفتن انقلاب زمستانی که زادروز میتراست یعنی گرامی داشت اهریمن در آیین هخامنشی و زرتشتی. در زمان داریوش به دلیل نفوذ دوباره آیین میترایی انقلاب زمستانی به عنوان یک مراسم و نه جشن به تقویم ملی بازگشت. بله درست است جشن گرفتن در زادروز میترا یعنی توهین به زرتشت و باورهایش. به همین دلیل است که حتی امروزه شب یلدا یک جشن سراسری نیست، بلکه یک مراسم معمولی دورهمی خانوادگی است بدون تزئینات میترایی، آزین شهر، پایکوبی و مست کردن. تزئینات فعلی مخصوص یلدا نیز ارتباطی با میترائیسم و جشن هایش ندارند. در اسلام هم میترا خدایی الحادی تلقی می شود پس جشن گرفتن زادروز یک الهه الحادی از نظر اسلام نا به جاست. باید بر نیاکانمان درود فرستیم که به خوبی توانسته اند رسم یلدا را اصلاح کنند و با فرهنگ و دین روز کشور آن را تطبیق دهند. ما یلدا را جشن نمی گیریم، فقط آن را بهانه دورهمی که نه در زرتشت و نه در اسلام ایرادی ندارد قرار داده ایم. دورهمی عاری از تزئینات میترایی همچون درختان تزیین شده و قربانی کردن گاو.

جدا از بحث یلدا، برخی از مردم ایران خود کریسمس را با تمام نماد ها و تزئیناتش به معنای واقعی کلمه جشن می گیرند. یعنی در فضایی با درخت تزئین شده، شام مفصل می خورند، رقص و پایکوبی می کنند و بعضا مست هم می کنند. این دقیقا جشن گرفتن طبق رسوم میترایی است که کاملا با اندیشه های باستانی زرتشتی و هخامنشی در تضاد است. جالب است که برخی از کسانی که کریسمس را جشن می گیرند ادعای آریایی بودن و کوروش دوستی هم دارند. ادعایی که کاملا در تضاد با برگزاری کریسمس است. دلیل محو شدن سنت تزئین درخت و جشن گرفتن مفصل در انقلاب زمستانی، ظهور زرتشت و خداپرست شدن نسبی زرتشتیان بوده. اما این سنت در اروپا حتی با وجود ظهور مسیحیت باقی ماند و تا به امروز ادامه دارد.

شاید بگویید خب چه ایرادی دارد که کریسمس را جشن بگیریم، این فقط بهانه ای برای شاد بودن است و ماهیت و تاریخ آن اهمیتی ندارد. در جواب باید گفت هدف وسیله را توجیه نمی کند. شادی هدف است اما توجیه کننده عامل شادی یعنی کریسمس نمی شود. هزاران بهانه دیگر که نه با تمدن ما، نه با تاریخ ما، نه با فرهنگ ما، نه با دین قبلی و فعلی ما تطابق ندارند وجود دارد تا بهانه ای برای شادی کردن باشند.

صادرات فرهنگی

تا زمان جنگ جهانی دوم و تسلط آمریکا بر اروپا، سنت‌هایی مانند هدیه دادن بابانوئل وجود نداشت و مردم از بازارچه‌های موسوم به پرزپه سمبل‌ها و مجسمه‌های تولد عیسی مسیح را خریداری می‌کردند اما تبلیغات و رسانه نقشی بسزا در ماندگاری شخصیت بابا نوئل و افزایش هیجان جشن کریسمس داشتند و اکنون سانتا شهرتی جهانی یافته است. امروزه، شخصیت بابا نوئل عمدتا به عنوان مردی سرخ‌پوش شناخته می‌شود که در شب کریسمس برای دختران و پسران خوب اسباب‌بازی می‌آورد. بچه‌های خوب در صبح کریسمس به ذوق هدیه‌های خود بیدار می‌شوند.

آثار سینمایی و انیمیشنی در مورد کریسمس بسیار هستند و هر ساله تعداد زیادی از آنها تولید می شود. سرنوشت های مختلفی از بابانوئل در آثار سینمایی به نمایش در آمده. همچنین برخی آثار که محوریت و ماهیت کریسمس را هدف قرار نداده اند در بازه شب عید یا کریسمس رخ می دهند. چنین عملیات رسانه ای قطعا صادر کننده کریسمس آمریکایی(بابانوئل و کادوهایش) خواهد بود.

نتایج صادرات فرهنگی

بابانوئل یک شخصیت کاملا آمریکایی و بی قدمت محسوب می شود. در ذهن همه این شخصیت یک شخصیت اسطوره ای یا تاریخی است و این به لطف تبلیغات وسیع رسانه ای می باشد اما حقیقت ندارد. از کمپانی کوکاکولا که یکی از اسپانسر های هم فیفا هست دقیقا چنین پشتیبانی رسانه ای انتظار می رود. البته که حکومت و رسانه آمریکا هم بدش نمی آید کریسمس را با یک شخصیت آمریکایی ساخت در یاد همه مردم دنیا ماندگار کند. کریسمس مهم ترین عید مسیحیت به شمار می آید. پس بهترین جایی که می توان کار رسانه ای کرد آیا همین عید نیست؟

آمریکا از خود تاریخ و تمدنی ندارد و هر چه دارد را یا از سایر تمدن ها کش رفته یا خودش برای خودش تولید کرده است. اما مگر تمدن داشتن، اسطوره داشتن، فرهنگ داشتن و قهرمان داشتن چه لزومی دارد که چنین اصراری از آمریکا برای اقتباس یا تولید آن می بینیم؟ آمریکا به خوبی می داند دوره استعمار نظامی به اتمام رسیده. گرچه یکی از کشورهایی که هنوز هم به سایر کشور ها حمله می کند و آنها را غارت می کند خود آمریکاست. اما هرچه باشد با تمام دنیا نمی توان به زبان جنگ صحبت کرد. فکر کنم اشتباه کردم. اتفاقا با تمام دنیا می شود با زبان جنگ صحبت کرد. اما نه جنگ سخت. بلکه جنگ نرم.

آمریکا به خوبی می داند نمی توان بدون جنگ نرم و جنگ رسانه ای در دل و جان مردم سایر کشور ها نفوذ کند و خودش را به عنوان کشوری آرمانی معرفی کند. هرگاه آمریکا در ذهن اکثریت دنیا یک کشور آرمانی، ابرقدرت و کدخدای بین المللی شد آنگاه می تواند سروری دنیا را بکند. اگر آمریکا در دیدگاه جوامع بین المللی چنین وجهی نداشته باشد با او مقابله می کنند اما اگر چنین وجهی در ناخودآگاه یا خودآگاه آنها داشته باشد خود به خود در برابر او نرم می شوند.

برای نفوذ فرهنگی دو المان بسیار مهم وجود دارد که محققین در این زمینه اتفاق نظر دارند. یکی غذاست و دیگری آداب و رسوم است. اگر شما غذاهای ملی و آداب و رسومتان را صادر کنید قدم بزرگی برای صادرات فرهنگ و حتی دین خود برداشته اید. به همین دلیل است که گردشگری صنعتی بسیار مورد توجه به شمار می آید. چون این غذا ها و آداب و رسوم هستند که یکی از پررنگ ترین نقش ها را در گردشگری ایفا می کنند.

کریسمس یک نوع رسم به حساب می آید و بابانوئول عضو جدایی ناپذیری از آن شده. به همراه بابانوئل و کریسمس می توان جنگ نرم جذابی راه انداخت. جدا از بحث های نفوذ فرهنگی، کریسمس به عنوان یک رسم مسیحی می تواند فرصت مناسبی برای ترویج عقاید مسیحی و البته فرهنگ اروپایی داشته باشد. آمریکایی ها و غربی ها در جهانی کردن کریسمس و استفاده های فرهنگی از آن بسیار موفق بوده اند.

حرف آخر

کریسمس یک جشن به بهانه تولد حضرت عیسی برای مسیحیان است. اما این مسئله حقیقت ندارد و طبق اعتراف خود مسیحیان تولد عیسی در این روز نیست. ریشه کریسمس به زادروز الهه خورشید یعنی میترا باز می گردد که قبل از گسترش مسیحیت خدای اروپا به حساب می آمده. یعنی کریسمس ریشه ای الحادی نسبت به دین مسیحیت دارد اما به بهانه عیسی مسیح جشن گرفته می شود. تزئینات کریسمس نیز ریشه در همین جشن الحادی باستانی دارند. یعنی کریسمس یک جشن باستانی است. شخصیتی همچون بابانوئل و موجوداتی همچون گوزن پرنده، کوتوله ها و پاگنده ها در حدود صد سال پیش به کریسمس اضافه شدند. پتانسیل آنها برای تصاحب جشن کریسمس باعث شد تا صاحبان رسانه آنها را به عضوی جدایی ناپذیر از کریسمس تبدیل کنند و تاجایی پیش بروند که ماهیت کریسمس را هم به نام بابانوئل نسبت دهند. از این طریق توانستند آداب و رسوم کریسمس را به جهان صادر کنند و راه تهاجم و صادرات فرهنگی را برای خودشان هموار کنند.

منابع:

1:web.archive.org

2:The Battle for Christmas

3:برخی با رجوع به اناجیل، میلاد مسیح را در اعتدالین (بهار یا پاییز) واقع می‌دانند. چنان‌که در انجیل متی آمده که در هنگام میلاد عیسی، «چوپانان گله‌های خود را به صحرا می‌بردند».

4:وبسایت کمپانی کوکاکولا

5:انجیل

6:قرآن

7:History.com

8:ایسنا

9: اوستا: زرتشت، میترا را اهریمن و اهریمنِ زرتشت، همان میترا است (بویس ،1381: 5. مولتون، 1387: 61-62. هینلز ،1385: 128)