نقد و بررسی فیلم سینمایی نهنگ (The Whale)؛ فیلمی برای تقدیس شیطان

“دارن آرونوفسکی” یک نوسنده و کارگردان آمریکایی است. آرونوفسکی نشان داده به هیچ چیز جز پیام های خاص محتوای اثرش متعهد نیست! نه به فروش فیلم، نه به جوایز آکادمی و نه به سلیقه تماشاگر. او فیلمساز متبحری است و البته در عرفان کابالا هم بسیار قدر است. او مانند دیگر هم مسلکانش استاد نمادگرایی است. فیلم های پی، مادر!، چشمه و… آرونوفسکی همگی جزو آثار تراز کابالایی سینمای هالیوود محسوب می شوند.

اگر کسی فکر کند که او با چپاندن یک مرد 272 کیلویی در یک خانه کوچک و تاریک، قصد نشان دادن زوایای پنهان روان انسان را دارد، ساده اندیش است. ما در مورد “دارن آرونوفسکی” صحبت می کنیم. پس امکان ندارد او به یک درام ساده با سوژه ای خاص بسنده کند. مخصوصا زمانی که خودش کارگردان این فیلم باشد.

نقد فرم فیلم نهنگ

داستان اصلی کشش خاصی ندارد. کشمکش های یک مرد که خانواده اش را ترک کرده و اکنون با دختر یاغی اش مواجه شده، مردی که وضعیت نابسامانی دارد و یک پایش هم لب گور است، مردی که از پس کارهایش بر نمی آید و در پی اصلاح روابط اجتماعی اش است و افراد دیگری که حول محور این مرد می چرخند. از بیرون که نگاه کنید می فهمید که داستان واقعا کشش خاصی ندارد و حتی کلیشه ای هم هست.

اما شرایط فیزیکی خاص شخصیت اصلی فیلم نهنگ(چارلی) و کنجکاوی تماشاگر برای اینکه ببیند او چگونه روزگار می گذراند، بزرگترین جذابیت فیلم نهنگ است. یعنی شاید داستان کشش ندارد، اما مهم نیست. سوژه فیلم به قدری قوی هست که مخاطب را سرگرم کند. از بازی هنرمندانه فریزر و گریم استادانه او هم نباید به راحتی گذشت که نظرها را به خود جلب می کند.

فیلم علاوه بر بُعد روانشناختی که دارد پیام های محتوایی مهمی هم دارد.

تحلیل شخصیت های فیلم نهنگ

چارلی

در لایه نخست فیلم، متهم اصلی بدبختی چارلی کلیسا است. چون محبوبش را از او گرفته است و این اتفاق منشأ بروز پرخوری عصبی او است. این را هم کسی می گوید که شخصیت مثبت فیلم است.

زنی که خالصانه مشغول کمک به چارلی است، خداناباور است و مفید و البته زیاد کار می کند. اصلا برای همین چهره اش به خاور دوری ها شبیه است. زن به مبلغ دینی جوان گوشزد می کند که چارلی به تو نیاز ندارد و به من نیاز دارد. این نکته ای است که عقیده کارگردان و همفکرانش است.

تقابل با مذهب در آثار آرونوفسکی، اتفاق جدیدی نیست. بُعد دیگر لایه اول فیلم، چرخش عاطفی چارلی است. از خانواده به سوی یکی از شاگردانش! رویدادی که برای چارلی و خانواده اش پیامدهایی داشته است. حداقل آن پیامدها، دلخوری شدید زن و فرزندش از چارلی است. این چرخش عاطفی(هرچند چارلی آن را با واژگانی زیبا توصیف می کند) از دید کلیسا گناهی بزرگ و نابخشودنی است. چراکه محبوب چارلی مرد است! یعنی چارلی عاشق یک مرد شده و این کارش نماد تقابل چارلی با خدا است. چون چارلی بخاطر علاقه اش به یک مرد با کلیسا در افتاده بدون هیچ شکی می توان گفت، همجنسبازی در فیلم نهنگ نماد مبارزه و مقابله با خدا است.

چارلی رسما دین گریز است. او صراحتا می گوید امیدوار است خدایی وجود نداشته باشد که بنده اش را در این حال ببیند و هیچ کاری نکند(انگار خدا مسئول پرخوری چارلی است). چارلی می گوید که معشوقش آلن از نظر اخلاقی و رفتاری به تمام اشخاص درون کلیسا شرف داشته. اینگونه همجنسبازی را تطهیر و دین داری را تخریب می کند. این شخصیت دیالوگ های دیگری هم دارد که در همین راستا به کار می روند. او حتی در یک گفتگو با توماس کاملا او را زیر سوال می برد.

البته که آیین مسیحیت دچار نقص ها و شبهات بسیار فراوانی است. حتی توماس هم از این قضیه به عنوان یک مبلغ مسیحی خبر دارد ولی فقط آن را می پیچاند و هیچ جوابی به شبهات نمی دهد. اما آرونوفسکی مسیحیت را نقد نمی کند. ما قرار نیست در فضای سالم شاهد نقد تحریفات مسیحیت باشیم. بلکه قرار است کارگردان با توسل به تحریفات و انحرافات مسیحی، تحقیر اشخاص دین دار و مظلوم نمایی از افراد ضد کلیسا، کل ادیان را زیر سوال ببرد.

توماس (مبلغ مسیحی)

شخصیت دیگر فیلم مبلغ دینی جوانی است که آموزه های آخرالزمانی کلیسا از دهانش نمی افتد. البته در ادامه فیلم دروغگو و متخلف از آب در می آید و محتاج نجات داده شدن ! او نه می تواند به کسی کمک کند، نه کسی را نجات دهد و نه خودش به آنچه می گوید، معتقد و مقید است. کارگردان اینجا هم پنبه مذهب را به کل می زند و زهرش را به دین و ایمان می ریزد. کارگردان با این شخصیت بیان می کند که دین یک کلاهبرداری بزرگ است و مبلغان دینی همه قالتاق و دروغگو هستند و حتی خودشان هم به حرف هایی که می زنند باور ندارند. آنها خودشان به کمک نیاز دارند پس چگونه می توانند به مردم دیگر کمک کنند؟ شخصیت اعصاب خورد کن مبلغ جوان، ذهنیت مخاطب را هرچه بیشتر ضد دین به پیش می برد.

الی (دختر چارلی)

کلیدی ترین شخصیت فیلم پس از چارلی، دختر نوجوانش است. او از چارلی متنفر است، اما باهوش و توانمند به نظر می رسد. چارلی درآمد تمام عمرش را به پای او می ریزد. او آشکارا دنبال شرارت به خرج دادن است. اما با شرارت هایش دیگران(جوان مبلغ دینی) را نجات می دهد. حتی چارلی را به رستگاری می رساند.

خانه چارلی

فیلم نهنگ یک شخصیت دیگر هم دارد. خانه چارلی! خانه ای کوچک که همیشه کثیف و به هم ریخته است. ابزارهای عجیبی در آن تعبیه شده تا به واسطه آن ها از رنج های زیستن چارلی کاسته شود. می توان حدس زد که خانه علاوه بر کثیف بودن، متعفن هم هست. چون مرد 272 کیلویی همواره در حال عرق کردن است. حتی به این تعفن در یادداشت های دختر چارلی نیز اشاره می شود.

تحلیل محتوای فیلم نهنگ

حالا می توان به لایه های زیرین فیلم هم سرک کشید. فردی گناهی کرد، در مقابل خدا ایستاد و در نتیجه در فضایی محدود، کثیف و متعفن زمینگیر شد. این خط داستانی آشنا نیست؟ بسیار شبیه روایت هبوط آدم و حوا از بهشت به زمین است.

دلیل اصلی نگارنده برای اینکه فیلم نهنگ، صرفا یک درام روانشناسانه معمولی نیست، نمای پایانی آن است که در آن چارلی در پرتو نور ایلومیناتی رستگار می شود. برخی منتقدان که به لایه های پنهان فیلم توجهی ندارند، این پایان بندی را نخ نما شده و قدیمی ارزیابی کردند. حال آنکه در جایگاه خودش کارکرد مهمی دارد.

چارلی دیگر نمی خواهد به این نوع زندگی ادامه دهد(بیمارستان نمی رود). می خواهد از این قفس رها شود و نجات یابد(سکانس پایانی). مهم این است که چه کسی می تواند او را نجات دهد. مبلغ مذهبی جوان؟ خیر؛ نظر کارگردان منفی است. مبلغ مسیحی نهایتا می تواند کلید اتاق خواب دوم را به چارلی بدهد که تر و تمیز و مرتب است. اتاقی که کتاب مقدس را در خود جای داده است. اما در حقیقت به درد چارلی نمی خورد. چون آن اتاق الزامات زندگی چارلی را در خود ندارد.

پس دخترش باید او را نجات دهد. خود چارلی این را می داند. پس ملتمسانه دنبال حضور او است. دختر چارلی اما از او متنفر است. زیبایی و جذابیت دارد. وسوسه کننده و طغیانگر است. آشکارا شرارت می کند. اگر چارلی آدم گرفتار شده در زمین (رانده شده از بهشت به خاطر گناه) باشد، این دختر کسی نیست جز ابلیس. پس فیلم در عمل شیطان را تقدیس می کند و می ستاید. حالا شیطان چگونه به رستگاری چارلی کمک می کند؟ او است که مبلغ مذهبی را رسوا می کند و البته از نظر چارلی بزرگترین موفقیت زندگی اش است. پس یعنی دین را دور می اندازد. سپس به چارلی می گوید که روی پای خودت بایست. این همان تفکر اومانیسم(انسان محوری) است. تفکری که انسان را محور همه چیز قرار می دهد و می گوید انسان به خدا نیازی ندارد و خودش از پس خودش برمی‌آید. جالب است که فیلم نیز تصدیق می کند که درست این است که درآمد چارلی در اختیار دخترش قرار بگیرد.

اما “نهنگ” کجای ماجراست؟ کلید اصلی رمز گشایی فیلم، نام آن است. اینکه چارلی یک فرد چاق است که هیبت بزرگی دارد و به قول ما مثل نهنگ می خورد، برای نامگذاری این اثر کافی است؟ قطعا خیر. مسئله اصلی گناه چارلی است. در جایی از فیلم می شنویم : “نهنگ نمی داند که چرا باید کشته شود…” که اشاره به داستان “موبی دیک” دارد. داستانی که در آن ناخدا می خواهد انتقام پای قطع شده اش را از نهنگ غول پیکر سفید بگیرد. با وجودی که دیگران می خواهند، او را از این حماقت بازدارند و مرتب به او می گویند که نهنگ از روی طبیعت خود چنین کاری کرده و جرمی مرتکب نشده است که شایسته مجازات باشد.

در دوره کنونی همجنسگرایی به عنوان بارزترین نماد مقابله با خدا و مذهب، برجسته شده است. همواره از سوی تمدن های غربی تبلیغ و عادی سازی می شود. جرمش را در نظرها تخفیف دادند و آن را نیاز طبیعی بشر(وابسته به فیزیولوژی فرد) القاء کرده اند. در جایی از فیلم ، چارلی خطاب به مبلغ مذهبی که از گناهکار بودن “آلن” صحبت می کرد، می گوید :”چون مانند شما فکر نمی کرده است…” یعنی گناه عظیم همجنسبازی را در حد یک اندیشه پایین می آورد. این راهبرد قطعی تمدن شیطانی در مقابله با این گناه است. با همین راهبرد این گناه را حتی در کلیسای کاتولیک(حتی در نظر پاپ در واتیکان) آراستند و عادی سازی کردند و در پارلمان های کشورها تبدیل به قانونش کردند.

اینجا اما این گناه نمادین است. نماد مخالفت آدم با دستور خدا. فیلم می خواهد بگوید این گناه ناشی از طبیعت آدم بوده است. پس شایسته مجازات نیست. مانند نهنگ سفید موبی دیک. این هم یکی از اعتقادات و القاءات جدی شیطان و فرقه هایی همچون کابالا به انسان است که با آن می خواهند خدا را از چشم انسان بی اندازند. البته که تمام این ادعاها پاسخ دارد که در جای خود محفوظ است.

در بخشی از فیلم چارلی برای همسر سابقش خاطره آخرین شنا کردنش را بازگو می کند(شنا کردن برای نهنگ طبیعی است) و اینکه پس از آن چقدر از سوی همسرش سرزنش شده است(نماد انزجار جامعه از همجنس بازها) که با توجه به طبیعی بودن شنا کردن نهنگ، از سوی فیلم غیر قابل پذیرش ارزیابی می شود.

در پایان هم وقتی در پرتو نور، چارلی روی پای خود می ایستد و رستگار می شود، گام برداشتن هایش در اتاق را با گام برداشتن هایش به سوی دریا منطبق می بینیم. یعنی نهنگ به آب بر می گردد که باز هم کنایه از رستگاری چارلی است.

همچنین در آثار زیاد دیگری مثل انیمه بل و پسربچه و هیولا دیده ایم که نهنگ نماد حس گناه است. در این انیمه ها اشاره شد که نهنگ در ادبیات رمان، نمادی از حس گناه شخصیت است و در آخر این آثار یک نهنگ به صورت نمادین یا به صورت آنتاگونیست حضور داشت. پس می توان از نظر نمادین هم نهنگ را در فیلم آرونوفسکی نماد گناه یا احساس گناه دانست. گناهی که طبیعی خوانده می شود و مقصر رخداد های منفی برای شخصیت اصلی کسانی هستند که به طبیعت او توجه نکرده اند.

بله آنها اینگونه اعتقاداتشان را به آثار هنری تبدیل می کنند تا روی ناخودآگاه ذهن مخاطب اثر بگذارند. دارن آرونوفسکی و درام روانشناسانه؟ اجازه بدهید که قبول نکنم.

نویسنده: امین ابراهیمی خانکوک