نقد و بررسی انیمه موریاتی وطن پرست؛ اقتباسی متناقض و توجیه شده

سال ۲۰۲۰ بود که استودیو Production I.G با انتشار تریلری از یک انیمه، توجه طرفداران داستان‌های جنایی و معمایی، مخصوصا طرفداران داستان‌های سر آرتور کانن دویل را به خود جلب کرد. عنوان این انیمه چیزی نبود جز “موریارتی وطن‌ پرست”.

این داستان، اقتباسی بر پایه داستان معروف شرلوک هلمز به نویسندگی سر آرتور کانن دویل است. اما با تفاوت‌ها و تغییراتی فاحش در داستان اصلی. تفاوت‌هایی که هم از لحاظ ایده اولیه جالب و جذاب هستند و هم از لحاظ محتوایی جای تامل دارند.

ایده اولیه انیمه موریاتی وطن پرست

ایده اولیه این مجموعه ضدکلیشه، هم هست و هم نیست. ضد کلیشه ای نیست زیرا این قبیل ایده ها را به وفور در انیمه های ژاپنی دیده ایم. از جهتی ضد کلیشه ای هست زیرا به این شکل با داستان های شرلوک هلمز برخورد نداشته ایم. ما همیشه در اقتباس‌های مختلف عادت داریم شرلوک هلمز را شخصیت اول داستان ببینیم. درنهایت نیز موریارتی را بزرگ‌ترین و خطرناک‌ترین دشمن شرلوک هلمز به ما معرفی می‌کنند. این کلیشه چیز اشتباه یا نادرستی نیست و براساس وفاداری به داستان اصلی نوشته و پرداخته می‌شود.

اما اکنون داستانی را تصور کنید که در آن موریارتی دیگر شخصیت شروری نیست. یا بهتر بگوییم، این داستان، از آن نوع داستان‌هایی است که شخصیت منفی را تبدیل به ناجی دنیا می‌کند. برای مثال شخصیت‌هایی همچون شخصیت ‌منفی‌های دی سی نظیر هارلی کوئین و دیگران که در نقش ناجی دنیا ظاهر می‌شوند. طبیعتا پرداختن به چنین طرح‌های داستانی چالش‌های خاص خود را دارد. نمی‌توان گفت نویسنده داستان موریارتی وطن‌ پرست به خوبی از پس آن برآمده است یا خیر. در این داستان موریارتی در هیبت شخصیتی با اهداف متعالی، نظیر ایجاد عدالت و برابری در جامعه اما با روش‌هایی نادرست و شرورانه ظاهر می‌شود. شرلوک هلمز نیز مثل همیشه است. او این‌بار با چالشی مواجه است. آن چالش این است که اگرچه با اهداف موریارتی که چیزهای خوبی هم هستند موافق است اما با روش‌های رسیدن به این اهداف مشکل دارد.

شرگرایی

در واقع می‌توان این‌طور گفت درگیری جزئی این دو شخصیت، بر سر روش‌های رسیدن به هدف است. مساله داستان این است که آیا «هدف وسیله را توجیه می‌کند یا خیر؟». منطق حکم می‌کند هدف وسیله را توجیه نمی‌کند. چه‌بسا این وسیله باعث نابودی دیگران در مسیر رسیدن به اهداف خودخواهانه شود. معمولا در این انیمه‌ها و داستان‌هایی که شخصیت منفی داستان در نقش ناجی جامعه ایفای نقش می‌کند، یک توجیه بزرگ برای این مساله به کار می‌رود. این توجیه به ما می‌گوید زمانی که در جامعه راه قانونی و مثبتی مثلا برای رسیدن به عدالت و برابری نیست پس مجبور هستیم تا از راه‌های نادرست و شرورانه استفاده کنیم.

شرگرایی به معنای استفاده از شرارت، خشونت بیش از اندازه، سیاهی و پلیدی برای رسیدن به اهداف است. گاهی اینطور اثبات می شود که تا از شرارت و آسیب زدن به دیگران بهره نبرید، نمی توانید حق خود را بگیرید و بر دشمنان غلبه کنید. بروز شرارت در مقابل شرور ها در تعداد زیادی از انیمه های اکشن دیده می شود و هیچ راه عادلانه ای برای احقاق حق وجود ندارد. در این انیمه ها انسان ها به دو دسته تقسیم می شوند، کسانی که آسیب می زنند و کسانی که آسیب می بینند(tokyo ghoul). دسته ای دیگر نیز در انیمه Black Butler مطرح شد. یک دسته می دزدند و دسته ای دیگر که از آنها دزدیده می شود.

در برخی انیمه ها نیز همچون موریاتی وطن پرست، برای رسیدن به اهداف خوبی همچون عدالت در جامعه، دست به اعمال پلیدی زده می شود. همان شرگرایی(انجام کار های پلید برای هدفی پاک) یا ماکیاولیستی(توجیه وسیله توسط هدف) که در طیف زیادی از انیمه های ژاپنی دیده می شوند. دستیابی به هر مقصد و هدفی هرچند مشروع، پسندیده و معقول باشد نباید جز با ابزار و سایل مشروع و معقول صورت پذیرد. قداست و ارزشمندی هدف هیچگاه نمی‌تواند ابزار دستیابی به آن هدف را توجیه کند. وسیله و ابزار خود باید مشروع و معقول باشد تا بتواند ابزار صحیح رسیدن به هدف مشروع باشد. بر این اساس گفته شده است که هدف، توجیه کننده وسیله نیست.

برای فهم بهتر این مسئله که آیا هدف وسیله را توجیه می کند اشاره می کنم به داستان هایی از حضرت علی (ع). امیرالمؤمنین در زمان حکومت خود، عدالت و مساوات را در تقسیم بیت المال میان مسلمین رعایت می کرد. جمعی بر او ایراد گرفتند. آنها گفتند این روش خلاف سیاست است. شما باید برای حفظ حکومت و قدرتتان به برخی از افراد بیشتر از دیگران از بیت المال بدهید.
امام در پاسخ این افراد فرمود:«آیا شما به من فرمان می‌دهید که برای پیروزی خود در حق کسانی که بر آنها حکومت می‌کنم، ستم کنم؟ (یعنی با ابزاری نامشروع به نام ظلم به زیردستان به هدفی مشروع – پیروزی و تثبیت حکومت – دست یابم؟) به خدا سوگند تا عمر من باقی و شب و روز برقرار است و ستارگان در آسمان پی در پی طلوع و غروب می‌کنند هرگز به چنین کاری دست نمی‌زنم.»

نمونه دیگر:در آغاز جنگ صفین، لشکریان معاویه، نهر کنار فرات را که دو طرف می بایست از آنجا آب بردارند تصرف کردند و نگداشتند لشکریان امیرالمومنین از آب استفاده کنند.  امیرالمومنین در مقابل سپاه خویش خطابه ای کوتاه اما مهیّج و شورانگیز ایراد فرمود. پس از حمله به سپاه معاویه، لشگریان امام این نهر را تصاحب کردند. اما امام در برابر پیشنهاد یارانش که آب را به روی سپاه معاویه ببندند فرمود:«مانع استفاده آنها نشوید. من به این گونه کارها که روش جاهلان است دست نمی زنم. هرگز کسی را در تنگنای بی آبی قرار نمی دهم.»
شکست سپاه معاویه هدفی مقدس و خوب بود. اما نه با وسیله و ابزاری همانند بستن آب بر روی سپاهیان، که خلاف اصول انسانی و اخلاقی است.

ایرادات انیمه موریاتی وطن پرست

در فرم انیمه موریاتی وطن پرست مقداری تخیل و اغراق، چاشنی کار شده. این چاشنی برای داستانی نظیر داستان شرلوک هلمز آنچنان پسندیده نیست. البته ما همیشه در اقتباس‌های مختلف در سینما شاهد به کار رفتن کمی تخیل برای جذاب کردن داستان و فروش بیشتر آن هستیم. اکثر شخصیت‌های معروف داستان شرلوک هلمز در این انیمه حضور دارند. بیشتر تغییرات متوجه موریارتی و شرلوک هلمز بوده است. موریارتی در این داستان، صاحب گذشته‌ای دردناک شده که البته این گذشته روی آینده او نیز تاثیرگذار بوده است. اصلا به همین خاطر است که کودکی او را شاهد هستیم. نویسنده می‌خواهد به ما بگوید که کودکی چقدر در آینده اشخاص تاثیرگذار است.

شرلوک هلمز تقریبا همان شخصیت قبلی را دارد با این تفاوت که به خاطر شرایط داستان منفعل‌تر شده. نویسنده تا حدودی این حس را به مخاطب القا می‌کند که شرلوک هیچ شانسی در مقابل موریارتی ندارد. بنابراین متواضعانه تسلیم موریارتی می‌شود. تسلیم‌ناپذیری یکی از ویژگی‌های بارز شرلوک هلمز در مقابل دشمنان و پرونده‌های جنایی بود که ما در آثار سینمایی هم شاهد آن هستیم. متاسفانه در این انیمه این ویژگی نادیده گرفته شده است.

تناقض توجیه شده انیمه موریاتی وطن پرست

در این مجموعه برای مقبولیت طرح داستانی از تمهید فوق‌العاده‌ای بهره گرفته شده است. شاید بهتر باشد این تمهید را یک کلک زیرکانه از سوی نویسنده بنامیم. در سکانسی در قسمت آخر زمانی که قضایا به اتمام می‌رسند، جان واتسون کتاب ماجراهای شرلوک هلمز را می‌نویسد. جان واتسون به بقیه می‌گوید برای اینکه اهداف متعالی موریارتی عمومی نشوند و نقشه‌هایش دچار خدشه و خلل نشوند، اصل ماجرا بین عده‌ای اندک به‌طور محرمانه باقی خواهد ماند. من او را در داستانم کاملا شرور توصیف کردم و بقیه مردم با خواندن این کتاب، به نیت مثبت موریارتی پی نخواهند برد تا اهداف موریارتی به خوبی پیش بروند.

نویسنده زیرک این داستان رسما داستان اصلی آرتور کانن دویل را زیرسوال برده. او با این تمهید به داستان خود مقبولیتی کاذب اما گیرا داده است. یعنی غیرمستقیم به ما می‌گوید “شاید داستانی که من نوشته‌ام با نوشته‌های آرتور کانن دویل متناقض باشد، اما من حقیقت را می‌گویم و داستان‌های آرتور کانن دویل هستند که ماجرای حقیقی را از شما پنهان می‌کنند”. این یکی از نقاط عطف داستان بود که مقبولیت را به خود پیش‌کش می‌کند و جذابیتی نسبی به داستان می‌دهد.

خوب است بخوانید: نقد و رمزگشایی فیلم انولا هلمز

برای عاشقان ژانر معمایی و جنایی: نقد و بررسی انیمه سایکو پس