نقد و رمزگشایی فیلم سینمایی خروج به بهانه انتخابات 1400!

فیلم سینمایی خروج از نظر مفهومی و محتوایی بسیار غنی عمل می کند. آخرین اثر حاتمی کیا به خوبی تمامی اتفاقات چند سال اخیر کشور را در دو ساعت خلاصه می کند و شجاعانه نسبت به برخی از آنها انتقاد می کند.

فیلم سینمایی خروج از نظر بصری و انتخاب بازیگر خوب عمل کرده و موسیقی متن قابل قبولی دارد. این اثر به خوبی می تواند با بیننده ارتباط برقرار کند. برای مثال لحظه ای که پیکر شهید بی سر نمایش داده می شود، بیننده هم شوکه می شود هم متاثر. با این حال نقطه قوت اصلی فیلم سینمایی خروج در مفهوم و محتوای داستانی اش است. محتوایی که تنها به وضعیت اخیر کشور اشاره نمی کند، بلکه به تفکرات، واکنش ها، سوء استفاده ها، رفتارها، انگیزه ها، اقشار مختلف جامعه و… نیز می پردازد.

بررسی محتوای فیلم سینمایی خروج

در ابتدا چندین کشاورز در حال برداشت آب از رودخانه برای زمین های خود هستند. با هم بازی می کنند و می خندند. زندگی شان را می کنند. در روستا هم تیرهای برق مشاهده می شود و هم علمک گاز، یعنی وضعیت اگر ایده آل نیست، حداقل مطلوب است. صبح روز بعد در حالی که رحمت در خواب است صدایی شنیده می شود و او بیدار می شود. یک بالگرد فرود آمده که حامل رئیس جمهور است. دقیقا وسط مزرعه پنبه. رحمت هر کاری از دستش بر می آید برای رئیس جمهور انجام می دهد، با این حال هیچ خسارتی به وی پرداخت نمی شود.

این سکانس به این معنا است که ورود آقای رئیس جمهور نحس و آسیب زننده به اموال مردم بود. با اینکه مردم تمام آنچه ازشان بر می آمد برای او انجام دادند(به او رای دادند)، ولی از همان اول هم قرار نبود به مشکلاتشان رسیدگی شود. فرود در مزرعه پنبه هم نشان از بی تدبیری دارد، این بی تدبیری باعث آسیب به اموال مردم می شود. فرود می توانست کمی آنسوتر صورت گیرد یا اگر ممکن نبود می بایست خسارت پرداخت شود. ولی هیچکدام میسر نشد. کمک کردن رحمت به رئیس جمهور از سر اجبار است و تهدید است. پس از آن هم از این کمک نتنها تقدیر نمیشود بلکه به فراموشی سپرده می شود.

پس از آن رحمت آب زلالی را که به سمت زمینش روانه شده مشاهده می کند. ابتدا شوکه شده و سپس با خوشحالی آب را به تمام مزرعه هدایت می کند. هنگام وضو متوجه می شود که آب، آب نفت(تلخ آب) است.همین که رحمت هنگام وضو متوجه ویژگی آب می شود قابل تامل است. دیگر هیچ اقدامی سودی ندارد. مزرعه می خشکد. روانه شدن این آب بخاطر اشتباه مهندسی (دیپلماسی) مهندس سد بوده. با اینکه قصد مهندس چیز دیگر بوده اما نتیجه برعکس شده. قرار بود آب به بیابان بریزد ولی به زمین های مردم روانه شده.

این سکانس به برجام اشاره دارد. مهندس نماد دیپلماتی است که تمام دارایی مردم را نابود می کند، آن هم با یک اشتباه فاحش. به شدت فاحش. اشتباهی که زمین ها(دارایی مردم) را خشک می کند. نمای زمین های خشک شده هم قابل تامل است و ما را به یاد باغ گلابی برجام می اندازد.

کشاورزان که عمدتا جوان اند راهی سد خاکی می شوند. در به روی آنها بسته است. به زور وارد می شوند. نگهبان به مهندس زنگ می زند و کسب تکلیف می کند. پس از آن نگهبان مسلح شده و آماده مقابله با کشاورز ها می شود. آب پشت سد خاکی نماد متن توافقنامه هسته ای است که تا سالها به مردم نشان داده نشد و حتی خودشان هم متن برجام را نخوانده امضا کردند. خود ماهیت توافقنامه نیز به آب نفت(تلخ آب) تشبیه شده. کشاورز ها  از بلایی که به سرشان آمده آگاه می شوند و به سمت کانکس می روند. با اینکه به نگهبان می گویند”صبر کن باهات حرف بزنیم” یا ” در را باز کن می خواهیم یک نگاه به سد بیاندازیم” نگهبان از اول تا آخر با آن ها پرخاشگرانه و تحریک آمیز برخورد می کند. مهندس به نگهبان دستور استفاده از تفنگ و اسپری فلفل می دهد، در حالی که هیچکدام لازم نبود و فقط اوضاع به شدت وخیم تر می شود. این نشان دهنده امنیتی بودن دولت است.

این سکانس به آشکار شدن ضرر های برجام برای مردم اشاره می کند. مردم جواب می خواهند و انتقاد می کنند. با این حال به شدت با آنها برخورد می شود. شاهد این موضوع در چند سال اخیر بودیم. کافیست به آرشیو سایت های خبری مراجعه کنید.

در آخر مقصر قضیه کشاورزان می شوند و به زندان می افتند(دقیقا شبیه به زندانی شدن دکتر حسن عباسی). در همین حین فرزند رحمت نیز شهید می شود. یعنی مردم تمام وظایف خود را به نحو احسن انجام می دهند و حتی در شرایط خاص فداکاری می کنند، اما هیچ مسئولی برای آنها کاری نمیکند. حتی سعی می شود با سوء استفاده از شهید جو را آرام کنند.

رحمت شخصیت پردازی جالبی دارد. مردم او را طرد کرده اند و خودش نیز علاقه ای به آنها نشان نمی دهد. دلیل این امر این است که او زمان جنگ جوانان روستا را به نبرد تشویق کرد. با آنکه خود زنده و سالم بازگشت اما خیلی از جوانان شهید شدند(همان سخنانی که به حاج قاسم نسبت می دادند). البته بعدا مشخص می شود که خود رحمت هم کاملا سالم نیست و نشانه های زخم بر روی بدنش مشاهده می شود. او نماد همان طیف رزمنده هایی است که دهه هفتاد افراطی و فشار خوانده شدند و چهره آنها در جامعه تخریب شد.

حال همین رزمنده سابق هدفی را انتخاب می کند. قصد سفر به پاستور و دیدن رئیس جمهور می کند. در این بین عده ای همسفر او می شوند و کاروانی تشکیل می شود. در این کاروان تمام اقشار جامعه گنجانده شده اند. جوانان، رزمنده های سابق، جانبازان، زنان، بختیاری ها(نماد تمام ایل و تبار های ایرانی) افرادی که تا آخر سفر همراهی می کنند ولی دائما در حال نفوس بد زدن و تشویق دیگران به برگشتن هستند، کسانی که به دلیل عذر موجه(نصف شدن تراکتور) دیگر قادر به ادامه نیستند، عده ای تا زمانی که برایشان مشکل و عارضه ای پیش نیاید همراه کاروان اند و پس از آن نه تنها کاروان را ترک می کنند، بلکه به بقیه توهین می کنند و تهمت می زنند. همه هستند.

رحمت و کاروانش مردمی هستند و تا جای ممکن مشکلات آنها را حل و فصل می کنند. این موضوع اشاره به این دارد که رفتن به پاستور صرفا بخاطر مطالبه شخصی نیست، بلکه یک حرکت جهادی و مردمی است.

چشم خیلی ها به این کاروان دوخته شده به همین دلیل مردم به آنها نامه هایی میدهند تا تحویل رئیس جمهور دهند.

تا زمانی که کار فرهنگی مناسب توسط کاروان صورت نمیگیرد، رسانه ها(چه معاند و چه داخلی) از این حرکت برداشت های خودشان و بعضا غیر منطبق با هدف اصلی کاروان می کنند. البته پس از کار فرهنگی باز هم مردم از رسانه ها بی تاثیر نمیمانند، چون کار فرهنگی این کاروان فقط در حد یک فیلم و انتشار آن است. همین مشکل کار رسانه ای برداشت های متفاوتی از آنها را توسط مردم و رسانه ها رقم می زند. برخی آنها را تشویق می کنند و بعضی به آنها گوجه پرتاب می کنند.

رحمت رئیس معنوی این کاروان است، با این حال نه کسی را مجبور به همراهی با خود می کند و نه مانع آزادی عمل کسی می شود. او هدف و مسیر خود را پیدا کرده. هر کس می خواهد در این مسیر حرکت کند، بسم ا… و هر کس نمی خواهد مختار است. در عین حال جوانی در کاروان نشان داده می شود که پیرو و گوش به حرف کن مسن تر ها است، او اخبار را چک می کند و نظر خود را راجع به موضوعات مختلف ابراز می کند، اما تصمیم گیری با مسن تر ها است. یعنی اینکه جوانان جامعه می بایست در عین فعال و پویا بودن به نظر مسن تر ها احترام گذاشته و  در تصمیم گیری ها نظر آنها را هم دخیل کنند. تا زمانی که خود تجربه کافی را به دست آورده و بتوانند در شرایط حساس تصمیم گیری های عاقلانه و بالغانه اتخاذ کنند.

رئیس جمهور و اطرافیان او از سفر تراکتوری کشاورزان مطلع می شوند و برای خاتمه دادن به این قضیه و استفاده حداکثری به نفع خودشان نقشه ای میریزند. رئیس جمهور پاستور را ترک کرده و به دیدار علما در قم می رود. کشاورزان نیز برای دیدن رئیس جمهور به حرم حضرت معصومه(س) فرستاده می شوند. در آخر مشاور رئیس جمهور آقای آشنا(در فیلم با نام آتشکار)به دیدار کشاورزان می رود نه خود رئیس جمهور.

این بخش از فیلم سینمایی خروج به این معنی است که رئیس جمهور با انتقال محل موعود هم قصد دارد تمام تقصیر ها را به گردن نظام و جامعه روحانیت بی اندازد و هم کشاورزان را دست به سر کرده و به سمت روستایشان بازگرداند. هیچ مشکلی را هم از آنان حل و فصل نکند و حتی آنان را دقیقا مثل مسئولین دیار خودشان مقصر و آشوب گر جلوه دهد.

کشاورزان با مشاور رئیس جمهور دیدار می کنند. در ابتدا مورد تعریف، تمجید، بوسه و بغل قرار می گیرند، برایشان سفره غذا پهن می شود و به آنها هدایایی نا مربوط به مشکل آنها(خروس قندی) اهدا می شود، چون دوربین های فیلم برداری و موبایلی در حال ضبط این لحظات برای خوب جلوه دادن دولت، دست به سر کردن رسانه ها و مردم و در آخر بهره بری انتخاباتی در دوره های بعدی هستند.

هنگامی که دوربین ها غلاف می شوند، چهره دیگر جناب مشاور رو می شود. کشاورزان به مخالفت و آشوب علیه نظام متهم می شوند، به آنها هشدار داده می شود که این عمل برایشان گران تمام می شود و به شدت تهدید می شوند. در حالی که کشاورزان فقط برای گرفتن حقشان به این اعتراض مسالمت آمیز و به دور از خشونت پرداخته بودند. هر جایی هم که قضیه به خشونت و دعوا کشیده شد خود دولت و مسئولین مقصر بودند. حالا آنها به تمام رزائل اخلاقی متهم شده و جناب مشاور آنها را به توبه و ابراز ندامت در جوار حرم حضرت معصومه(س) توصیه می کند. کشاورزان بهت زده اند. از جناب مشاور می پرسند مشکل ما چه می شود؟ زمین هایمان نابود شده. مشاور در کمال پررویی توپ را داخل زمین ائمه انداخته و می گوید”شما در بهترین نقطه زمین فرود آمده اید. هرچه می خواهید از خانم حضرت معصومه(س) بخواهید”.

مفهوم این سکانس کاملا مشخص و قابل فهم است. انداختن تقصیر گردن خود مردم، برخورد شدید با منتقدین و معترضین، دعوت مردم به دعا کردن(شبیه به اظهارات معاون اول رئیس جمهور)، تهمت زدن به کسانی که هم خودشان و هم اقوامشان برای نظام فداکاری کرده اند، متهم کردن آنها به خروج از مسیر حق و… . البته در چند سال اخیر در واقعیت نیز شاهد تمام این اعمال و صحبت ها بوده ایم.

دلیل نام خروج برای فیلم سینمایی خروج همین تهمت های ناروا و غیر منصفانه ای است که مشاور رئیس جمهور نثار کشاورزان می کند. با اینکه خروجی در کار نیست، آنها هنوز هم برای این نظام و این کشور فداکاری و از خود گذشتگی می کنند. نمونه اش شهادت فرزند رحمت است که هنوز از شهادتش یک هفته هم نگذشته است. همنام شدن کشاورزان و کاروانیان داستان با بدترین مردمان زمان امام علی(ع) همان خوارج(صحبت های رئیس جمهور به منتقدین خود) یکی از سوزناک ترین و غم انگیز ترین اتفاقات داستان و البته شرایط چند سال اخیر است.

در آخر رحمت برای اینکه دوستانش در خطر نیفتند، به تنهایی به پاستور می رود. در آنجا به شدت با او برخورد می شود و نامه های مردمی به زمین ریخته شده و پای مال می شوند. اجازه دیدار رئیس جمهور بالاخره صادر می شود اما رحمت بهت زده شده و به نکته ای پی برده است. هیچ دلسوزی و کمکی در کار نیست. هیچ چیز. دیگر امیدی نیست. شاید تنها راه حل مشکلات عوض شدن دولت فعلی باشد. انشاء ا…

ابراهیم حاتمی کیا با فیلم سینمایی خروج علاوه بر پرداختن به شرایط اخیر کشور، سه مضمون را اثبات کرد. اول اینکه فیلمنامه مفهومی، دغدغه مندانه و غنی را هنوز هم می توان نوشت و ساخت، این که بعضی از اهالی سینما از نبود فیلمنامه خوب شکایت دارند بی معنی است. دوم اینکه با یک فیلم دو ساعته می توان بیشتر از ساعت ها سخنرانی، مقاله، گزارش و… کار فرهنگی کرد و در ذهن مردم تاثیر گذاشت. سوم اینکه مردم در جایی مقصر اند که از سر دلسوزی، وعده های مدنی و دروغین یا ترس رای می دهند. یک رای می تواند بدبختی دائمی و ننگ ابدی-تاریخی را به ارمغان بیاورد و یا…