نقد و بررسی انیمه دفترچه مرگ (Death note)؛ آرمانِ رسیدن به جامعه‌ای پاک

انیمه دفترچه مرگ جزء چهار انیمه مشهور دنیاست. یک انیمه کوتاه با پیچ و تاب های بسیار زیاد. انیمه ای که سوالی را مطرح می کند و سعی می کند با کشمکش ها مخاطب را وادار به یافتن پاسخ کند. انیمه دفترچه مرگ از نظر کیفیت ساخت حتی برای زمان خود هم جزو آثار کم کیفیت محسوب می شد. همچنین چهره پردازی که اکثریت شخصیت ها بسیار به یکدیگر شبیه هستند. اما روند داستان و کشمکش ها آنقدر خوب پیاده شده اند که این کیفیت پایین قابل چشم پوشی است.

خلاصه داستان

ریوک یک شینیگامی(خدای مرگ) است که دفترچه مرگی را در دنیای شینیگامی ها پیدا می کند. او دفترچه را به دنیای انسان ها می آورد تا کمی سرگرم شود. دفترچه مرگ، دفترچه ای است که با نوشتن اسم یک شخص در آن و تصور چهره آن شخص، باعث مرگ وی می شود. حتی می توان شیوه مردن وی را هم انتخاب کرد. لایت یاگامی(شخصیت اصلی) دفترچه را پیدا می کند و نیت می کند با استفاده از این دفترچه دنیا را تغییر دهد. او شروع به کشتن خلافکاران می کند تا باعث شود که خلاف در جامعه کم رنگ شود. هدف لایت ساختن جامعه ای پاک و خدایی کردن بر این جامعه پاک است.

کشته شدن عجیب و غریب این افراد باعث می شود تا پلیس ژاپن یک کارآگاه مشهور را استخدام کند. این کارآگاه ال(L) نام دارد. در ادامه شاهد کشمکش هایی هستیم که بین ال و لایت پیش می آید. لایت سعی در کشتن ال دارد و ال قصد دستگیر کردن لایت را دارد. اما در نهایت لایت برنده می شود و ال کشته می شود. پس از مرگ ال، لایت که هنوز هویت اصلی اش(کیرا) مخفی مانده وارد پلیس می شود. حال او هم تمام خطرات نسبت به خودش را خنثی کرده هم به منابع خوبی برای ادامه کارش دسترسی پیدا کرده.

پس از مدتی دو کارآگاه دیگر از همان یتیم خانه ای که ال در آن بزرگ شده بود، وارد ماجرا می شوند. این دو با لایت مبارزه می کنند و در نهایت بخاطر یک گاف از طرف یکی از نوچه های لایت، هویت لایت فاش می شود. پس از فاش شدن هویت لایت او از طرف یکی از پلیس ها مورد حمله قرار می گیرد و بخاطر شلیک گلوله به شدت زخمی می‌شود. اما موفق می شود تا فرار کند. در نهایت ریوک با نوشتن اسم لایت در دفترچه مرگ خودش او را به کام مرگ می کشاند.

در دو سینمایی دفترچه مرگ که خلاصه ای از نسخه سریالی آن است، می بینیم که لایت پس از مرگ به شینیگامی تبدیل شده است.

فرم انیمه دفترچه مرگ

جدا از مبحث ایدئولوژی و محتوای انیمه دفترچه مرگ، این انیمه از فرم داستانی جذابی هم بهره می برد. کشمکش ها و بازی های ذهنی بین لایت و ال، ادامه یافتن این بازی های ذهنی بین لایت و نیر و ملو، همچنین کشمکش های جذابی همچون همراه شدن لایت و ال در بخشی از داستان و… آنقدر جذاب پیاده سازی شده اند که نه به راحتی قابل حدس هستد و نه کسل کننده. دفترچه مرگ می تواند شما را وادار به ادامه دادن این مجموعه برای ساعت های متوالی کند.

تحلیل محتوای انیمه دفترچه مرگ

هدف اصلی انیمه دفترچه مرگ مطرح کردن این پرسش است. “آیا با خشونت و قتل می توان دنیا را اصلاح کرد؟”. هدف لایت یاگامی ساختن جامعه ای بود که در آن خلافی رخ ندهد. یک جامعه پاک. او یک مدینه فاضله را طلب کرده بود برای رسیدن به آن دستان خود را به خون آلوده کرد. بررسی لایت یاگامی کمک کننده ترین راه برای رسیدن به جواب پرسشی است که مطرح شد. پس به بررسی شخصیت لایت یاگامی می‌پردازیم.

آیا روش لایت درست بود؟

برای بررسی درست یا اشتباه بودن روش لایت یاگامی، نیازی نیست به منبع خاصی مراجعه کنیم یا در کتب دینی به دنبال جواب بگردیم. خود انیمه دفترچه مرگ موضع مشخصی را نسبت به این روش اتخاذ کرده. یعنی از زبان خود انیمه دفترچه مرگ می توان فهیمد که آیا لایت یاگامی روش درستی را انتخاب کرده بود و واقعا یک منجی بود یا بلعکس.

1- هدف لایت کشتن افراد مضر برای جامعه بود. او قصد داشت با کشتن خلافکاران جامعه را اصلاح کند، اما افراد زیادی که کشت یا باعث مرگشان شد، اصلا خلافکار نبودند. مانند یک مامور اف بی آی که در حال تعقیب لایت بود و نامزد این مامور. مرگ نامزد این مامور از مظلومانه ترین مرگ هایی است که در طول داستان دفترچه مرگ خواهید دید. یا کشته شدن افرادی که توسط یکی از اعضای هیئت مدیره یک شرکت کشته شدند. لایت برای رد گم کردن دفترچه را به او رسانده بود. این فرد هم از دفترچه مرگ برای کشتن افرادی استفاده کرد که برای شرکت نبودنشان مفید تر بود و در رشد سهام آنها کارآمد بود. پس لایت به رسالت خود هم کافر بود. چرا که اگر هدفش اصلاح با حذف خلافکاران بود، تحت هیچ عنوان اجازه کشته شدن بی گناهان را نمی داد.

2- هدف اصلی لایت اصلاح جامعه نبود. اصلاح کردن هدف فرعی او بود. لایت در اصل قصد داشت دنیایی نو را بسازد و خودش خدایی این دنیا را بکند. بارها نیز این مضمون از زبانش شنیده شد. پس او قصد داشت به مقام خدایی برسد. او دفترچه مرگ را منبع قدرت خود می دانست و قصد داشت با استفاده از آن قدرتی بی کران را برای خود رقم بزند. لایت تشنه قدرت بود. این وسط اصلاح جامعه صرفا یک بهانه بود. این موضوع را در همان ابتدا که لایت بدل ال را در تلویزیون می بیند و می کشد مشخص می شود. عملکرد لایت همانند حمله یک کشور به کشوری دیگر به بهانه مبارزه با تروریسیم است. اما نه تنها تروریسم را آنطور که باید و شاید از بین نمی برد بلکه شروع به غارت کردن آن کشور هم می کند. مبارزه با تروریسم بهانه است. هدف اصلی کسب ثروت و منفعت شخصی است.

3- لایت هیچ جایگاه مناسبی برای قضاوت کردن نداشت. او مجازات اعدام را برای همه انتخاب می کرد. اما آیا همه شایسته کشته شدن هستند؟ برخی ممکن است به واسطه سوءتفاهم یا پاپوش به زندان افتاده باشند. برخی ممکن است اصلاح شوند. برخی جرم هایی انجام داده اند که مجازات اعدام برایش زیادی است. و هزاران اما و اگر و شاید دیگر. در ابتدای داستان لایت اقدام به کشتن فردی می کند که در یک مهد کودک اقدام به گروگان گیری کرده بود و در جایی دیگر اقدام به کشتن کسی کرد که قصد تعرض به یک زن را داشت. اینگونه لایت به سرعت برای مخاطب توجیه می شود. این توجیه زیرکانه و کاملا صحیح است. اگر خود من هم چنین شرایطی را داشتم دقیقا همان اقدام را انجام می دادم. اما سایر زندانیان و خلافکار های شناسایی شده همگی جنین جرمی مرتکب نشده اند.

4- لایت به درد نخور ترین طیف جامعه(خلافکاران) را برای قربانی شدن انتخاب کرد. واقعا کشتن خلافکار هایی که هم شناسایی شدند هم بعضا دستگیر شده اند چه فایده ای دارد؟ انیمه دفترچه مرگ فعالیت مافیا ها را نشان داد. یعنی با اینکه لایت سعی در اصلاح جامعه داشت اما مافیا ها و دیکتاتور ها بدون مشکل به کار خود ادامه می دادند. مافیا های سازمان یافته و قدرتمند در حال فعالیت هستند با این حال لایت به سراغ مجرامان خُرد می رود. از این دفترچه در جهت از بین بردن بسیاری از سیاست مدارانی که دستشان به خون مردم بی گناه آلوده است یا باند های قدرتمند مواد مخدر یا… که به شدت برای جامعه جهانی مضر هستند می توانست استفاده شود. این دلیل دیگری است که به ما می فهماند که لایت برای ارضای احساس قدرت خود دست به کشتن می زد. نه برای مردم.

5- در جامعه انجام جرم جنایت کاهش یافت. اما پتانسیل انجام جنایت به شدت بالا رفت. این مضمون در قسمت های پایانی دفترچه مرگ مشهود است. جامعه ای که فقط منتظر یک فرصت است تا ذات حقیقی‌اش را نشان دهد. دلیل هم کاملا مشخص است. وقتی لایت با کشتن و اعدام در دنیا یک منجی قلمداد شده، خودش بیشتر مبلغ همین روش خشونت آمیز است. او جامعه را اصلاح نکرد. باعث کم تر شدن جنایت شد اما پتانسیل انجام جنایت را در سطح جامعه به شدت بالا برد. جامعه به انبار باروتی تبدیل شد که منتظر یک جرقه بود. خب، توجیه لایت برای اعمالش اصلاح جامعه بود. پس کو جامعه پاک و سالم؟ پس کو آن مدینه فاضله؟

6- در بخشی از داستان لایت می گوید: “کثیف ترین کار ممکن بازی کردن با احساسات زن هاست”. اما خودش از دو زن برای رقم زدن اهدافش استفاده کرد. یکی را به کام مرگ کشاند و 75 درصد عمر دیگری(میسا میسا) را برای گرفتن چشمان شینیگامی فدا کرد. او از احساسات آنها استفاده کرد تا به هدف خودش برسد. او حتی از اصول انسانی هم گذر کرد و از همه مانند یک مهره استفاده کرد. مهره هایی که در هر زمان که لایت صلاح بداند قابل حذف شدن هستند. لایت اصول انسانی خودش را هم زیر پا گذاشت. آیا چنین فردی که پایبند اصول اخلاقی نیست، در ادامه می تواند نقش منجی که خودش برای خودش انتخاب کرده را به درستی ایفا کند؟ او که از همین حالا درگیر چنین مسائلی شده، پس از رسیدن به هدفش چه تضمینی است که جامعه را به کام نابودی نکشاند؟

با این شش پاراگراف که همه شان را هم خود انیمه دفترچه مرگ به شیوه های گوناگون ارائه داد، می توان نتیجه گیری کرد. اول “آیا روش لایت برای اصلاح جامعه درست بود؟” و دوم “آیا لایت فرد مناسبی برای اصلاح جامعه بود؟”.

آیا روش لایت برای اصلاح جامعه درست بود؟

روش لایت روشی غلط بود. زیرا خود این روش مروج خشونت است. پس باعث بالا رفتن پتانسیل و میل به خشونت در جامعه می شود. هدف لایت ساخت جامعه ای پاک بود. جامعه پاک جامعه ای نیست که در آن میزان جرم و جنایت کم باشد. بلکه جامعه ای است که به انجام جرم و جنایت میلی ندارد. پس روش او غلط بوده. به همین دلیل نتوانست به هدفش برسد.

در عین حال افراد بی گناه زیادی کشته شدند، با احساسات برخی بازی شد و خطوط اخلاقی زیادی رد شدند. مگر می شود از چنین روش غلطی انتظار رقم خوردن جامعه ای آرمانی را داشت؟ همچنین اعدام می تواند برای تعداد زیادی از مقتولین مجازات زیادی بوده باشد. همچنین باندهای مافیایی و خلافکاران اصلی به راحتی به کار خود ادامه می داندند.

آیا لایت فرد مناسبی برای اصلاح جامعه بود؟

لایت یاگامی نیز شخص مناسبی برای منجی شدن نبود. اول از همه چون هدف اصلی اش خدا شدن بود. یعنی هدف اصلی اش هم در جهت ارضای حس قدرت طلبی اش بود. دوم چون از نظر اخلاقی به هیچ اصلی پایند نبود. این باعث می شود که اگر هم به هدفش برسد، خدای مناسبی نباشد. چون هر لحظه امکان دارد تا جامعه را به وضعیت بدتری دچار کند.

خودسازی اولین قدم هر شخصی است که قصد اصلاح جامعه را دارد. یعنی اول از همه باید از خودمان شروع کنیم. در اینجا لایت خودسازی که نکرد هیچ، بلکه صد برابر جنایاتی فجیع تر از مجرمینی که نامشان را در دفترچه اش نوشته بود را انجام داد. لایت یاگامی نمادی از برخی افراد جامعه است. افرادی منفعل و گوشه گیر که ظاهرا آسیبی برای جامعه ندارند. اما با فراهم شدن شرایط مناسب می توانند بدترین جنایات را رقم بزنند.

لایت یاگامی به تنهایی هیچ نبود و تمام قدرتش را مدیون دفترچه مرگ بود. او از درون هیچ توانمندی خاصی برای اصلاح جامعه نداشت. او فردی ضعیف بود که بخاطر خوش شانسی اش صاحب قدرتی غیر قابل توصیف شد. پس بدیهی است که چنین فردی نتواند به درستی از قدرتش استفاده کند. کسی که با تلاش و پشتکار به توانایی خاصی دست پیدا کند راه استفاده درست از آن را هم پیدا می کند. اما کسی که شانسی به چنین قدرتی برسد و از وضعیت روانی درستی هم برخوردار نباشد قطعا از قدرتش در راه اشتباهی بهره می‌برد. نا گفته نماند او به شدت فرد زیرکی بود. برنامه ریزی های بی‌عیب و نقص و نقشه های بلند مدت او را یک شخصیت برجسته می کند. اما او از توانایی ها و استعدادش در راه درستی بهره نبرد. لایت یاگامی فرد شایسته ای بود اما نه برای اصلاح جامعه.

لایت همانند پادشاهانی در تاریخ می ماند که درگیر مسائلی همچون فساد، قدرت طلبی، سرکوب شدید مخالفان، خود برتر بینی، دروغ و جنایت شدند. این پادشاهان همگی سرنگون شدند. لایت هم سرنگون شد.

نتیجه گیری از انیمه دفترچه مرگ

انیمه دفترچه مرگ را می توان از بهترین آثار در حوزه محتوا دانست. این انیمه به خوبی ظهور یک منجی خود خوانده را نجات می دهد و با زیرکی مخاطب را همانند جامعه طرفدار او می کند. اما در ادامه به صورت عملی نشان می دهد که آیا آرمان گرایی ها، روش ها و ذات این منجی خود خوانده درست است یا خیر. انیمه دفترچه مرگ در نهایت به خوبی به سوال اصلی خود پاسخ می دهد.”آیا با خشونت و قتل می‌توان دنیا را اصلاح کرد؟” جواب منفی است. با خشونت و قتل نمی توان جامعه را اصلاح کرد و یک مدینه فاضله را به وجود آورد.

همچنین یک منجی باید در ابتدا خودسازی کند و اصولش را مشخص کرده و به آنها پایبند باشد. او باید روشی را اتخاذ کند که جامعه حقیقتا اصلاح شود. نه اینکه سرکوب شود. حال اینکه منجی حقیقی چه ویژگی هایی علاوه بر اینها دارد و دقیقا راه حل اصلی اصلاح جامعه چیست را نمی دانیم. چرا که به این مباحث در انیمه دفترچه مرگ پرداخت نشد. دفترچه مرگ هدفش رد کردن چنین روشی توسط چنین افرادی برای اصلاح جامعه بود. در اثبات این مسئله هم موفق بوده است. دفترچه مرگ به خوبی نشان داد که اصلاح جامعه و آرمان گرایی های شیرین توسط یک شخص نالایق در اصل پوششی برای رسیدن به قدرتی بی حد و مرز است.

در تیتراژ های انیمه دفترچه مرگ نشان داده می شود که لایت یاگامی در حال گاز زدن از یک سیب مشابه با سیب عدن است. خوردن سیب عدن توسط آدم و حوا یک گناه بود و این عمل در تیتراژ نمادی است از گناه کردن لایت یاگامی. همچنین قرار گرفتن سیب و دفترچه مرگ درست در یک مکان در تیتراژ، نشان می دهد که این گناه همان استفاده کردن از دفترچه مرگ است. با استناد به نتیجه ای که از این انیمه گرفتیم، می توان فهمید که این انیمه قصد دارد که بگوید گناه راه حلی مناسب برای اصلاح دنیا نیست. گره مشکلات دنیا با دستان فردی گناهکار قابل باز شدن نیستند.

دیدگاهی دیگر

اگر بخواهیم نزدیک ترین شخصیت را به لایت یاگامی پیدا کنیم، به شخصیت لولوش شورشی در انیمه کد گیاس می رسیم. او نیز قصد دارد دنیایی نو را بسازد و در این راه از هیچ اقدامی دریغ نمی کند. از دیگر شخصیت ها به عنوان مهره استفاده می کند و انسان های زیادی را به کام مرگ می کشاند. او نیز شخصیتی ضعیف، گوشه گیر و منفعل است. اما با دریافت قدرتی به اسم گیاس شروع به جاه طلبی می‌کند. لولوش می تواند دنیا را تغییر دهد و به جنگ های طاقت فرسا پایان دهد. در سینمایی کد گیاس مشخص می شود که راه حل لولوش به تنهایی کارآمد نبوده. به همین دلیل او را که مرده بود، زنده می کنند تا به صورت مخفی از رسالت خود در دنیا محافظت کند. با این حال موضع انیمه دفترچه مرگ با انیمه کدگیاس متفاوت است. در انیمه دفترچه مرگ چنین شخصی شایسته منجی بودن دانسته نمی شود و راه و روش او اشتباه نشان داده می شود. گرچه زیادی هم بین این دو شخصیت وجود دارد اما برای مقایسه موضع گیری انیمه دفترچه مرگ با انیمه کد گیاس همین مقدار شباهت کافی است.

سخن آخر

بارها پیش آمده که افراد گوناگون همچون لایت یاگامی راه حل کشتن را برای پاک کردن دنیا از ظلم معرفی کرده اند. برای مثال امروزه یهودیان معتقد هستند که همانند زمان نوح نبی باید دنیا را از وجود سایر انسان ها پاک کرد و فقط قوم برگزیده باقی بماند. اما جالب است که قوم برگزیده، آن قومی نیست که از خدا پیروی می کنند و مطیع دستورات اوست. بلکه این قوم، قوم یهود است. اما انیمه دفترچه مرگ بیان می کند که هر چقدر هم این دنیا بد باشد، باز هم راه حل اصلاح آن روشی آغشته به گناه نیست. پس می توان این اثر را از جمله آثار مثبت ژاپنی دانست. البته به شرطی که مخاطب واقعا رسالت دفترچه مرگ را درک کند. نه آنکه همچون برخی طرفداران افراطی با روش منجی خود خوانده ای به نام لایت یاگامی موافقت کند.

خوب است بخوانید:

انیمه؛ نقد و بررسی صنعت انیمیشن ژاپن

نیم نگاهی به نوع ایفای نقش زنان در انیمه ها، انیمیشن ها و فیلم ها