مستند سپیده محصول 2013 در مورد دختری به نام سپیده هوشیار، ساکن سعادت شهر استان فارس است که می خواهد فضانورد شود. کارگردان این مستند بریت مرسن می باشد که اهل دانمارک است و همسر ایرانی دارد. مستند سپیده در چهاردهمین جشنواره فیلم‌های بلفاست برنده جایزه Maysles Brothers شد و در جشنواره جهانی فیلم های مستند آمستردام هم به نمایش درآمد. در این مقاله سعی می کنیم تحلیلی روی متن و فرامتن این مستند داشته باشیم.
خلاصه داستان سپیده
سپیده دختری از سعادت آباد استان فارس است که به نجوم بسیار علاقه دارد. او چند سال است که پدرش را از دست داده و زمین کشاورزی شان هم خشک شده. از طرف خانواده پدری حمایت نمی شود و با مشکلات مالی دسته و پنجه نرم می کند. الگوی او انوشه انصاری است و هرشب برای انیشتن نامه می نویسد. حدود بیست سال است که تلاش های آقای کبیری به عنوان مربی منجمان آماتور بی فایده بوده و رصدخانه سعادت آباد هنوز نیمه کاره است. سپیده تصمیم می گیرد پیشرفت کند و در رشته نجوم تحصیل کند. او یک نامه به انوشه انصاری اولین زن فضانورد ایرانی می نویسد و از طرف او دعوت می شود. سپیده ازدواج می کند و در کنار همسرش به تحصیل و پیشرفت در رشته دلخواهش می پردازد. در این مستند شاهد فراز و نشیب های سپیده برای رصد، ازدواج، تحصیل، روابط خانوادگی و دیدار با انوشه انصاری هستیم.
تحلیل مستند سپیده
مستند سپیده یک مستند اجتماعی درام محسوب نمی شود. این مستند در مورد یک شخص است که با مشکلات درون خانوادگی دسته و پنجه نرم می کند. در کنارش هم به دنبال عشق خود یعنی نجوم می رود. پس نمی توان گفت که مستند سپیده در حال روایت وضعیت اجتماعی ایران است. اتفاقا خیلی هم در مورد شرایط اجتماعی جامعه ایران صحبت نمی کند و صرفا روی سپیده زوم کرده است.
مشکلات زنان
بعضی ها این مستند را راوی مشکلات زنان در ایران می دانند. حتی اگر کارگردان از ساخت این مستند چنین قصدی هم داشته موفق نبوده. چراکه مستند به چند مورد خیلی محدود مثل شب بیرون ماندن دختر اشاره می کند. اشاره به مشکلات مطرح شده بسیار کم هستند و در خود مستند هم راه حلشان بیان می شود. مثلا مشکل خانواده با رصد کردن سپیده این است که باید تا دیر وقت بیرون از خانه باشد، مشکلی که اول مستند بیان می شود و علت مخالفت خانواده ها با حضور دانش آموزان در رصد خانه هم همین است. اما انجمن نجوم سعادت شهر اردوهای دانش آموزی برای رصد برگزار می کند و مشکلی وجود ندارد. همچنین دایی سپیده که مخالف تا دیر وقت بیرون ماندن سپیده بود، هنگامی که سپیده ازدواج می کند خیالش راحت می شود. چون همسر سپیده مثل او به رصد علاقه دارد و به عنوان یک مرد او را همراهی می کند. پس مستند چندان از نظر اجتماعی مشکلات زنان را بررسی نکرده و آنجایی هم که مشکلاتی را بررسی کرده جوابش را هم داده است.
سپیده خیلی زود ازدواج می کند. آقای کبیری مخالف ازدواج سپیده است و باور دارد ازدواج مانع رشد او می شود. اما ما می بینیم که همسر او از رویاهای سپیده و فعالیت های او حمایت می کند. همسر سپیده صراحتا بیان می کند که با تحصیل او مشکلی ندارد و در کنار تحقیقات خودش در رشته اقتصاد او را حمایت می کند. پس حتی به مقوله ازدواج هم دید مثبتی وجود دارد.
همچنین بعضی زن ایرانی را در خانه و دور از جامعه می پندارند. اما مستند سپیده نشان می دهد که سپیده بدون مشکل خاصی رصد می کند و در نجوم پیشرفت می کند. حتی با اینکه مستند ادعا دارد خانواده او با مشکلات مالی روبه رو است، ما سفره های غذای خوبی را مشاهده می کنیم و وضعیت وخیم مالی اصلا به چشم نمی آید. دایی سپیده می گوید که جامعه امن نیست و درست هم می گوید، اما سپیده و دوستانش شب ها بدون مشکل به رصد می پردازند چون ناظرانی با آنها به رصد می روند.
مسئله حجاب
سپیده محجبه است و می بینیم که بیرون از خانه چادر می پوشد. حتی وقتی در دبی به دیدار انوشه انصاری می رود با اینکه چادر ندارد اما حجابش را کامل رعایت کرده است. سپیده تحصیل می کند، به علاقه اش یعنی نجوم می پردازد، پیشرفت می کند و حتی عناوین برتری هم در دنیای خارج از مستند در بخش نجوم کسب کرده است. پس حجاب برای او مانعی نیست که نتواند فعالیت اجتماعی کند.
همچنین در دنیای واقعی سپیده هوشیار مقام های کشوری در نجوم کسب کرده، دانشجوی رشته فیزیک هسته ای و نجوم بوده و با انوشه انصاری دیدار کرده. یعنی نه تنها در کشور زنان مقهور و مهجور نیستند، بلکه شرایط تحصیل و پیشرفت برایشان فراهم است. آن هم در حدی که مورد توجه مستند سازان خارجی قرار می گیرند. سپیده با تلاش خودش به هر آنچه می خواهد می رسد، اما این نکته مهم است که بر خلاف ادعای برخی درمورد مستند که آن را جوری معرفی کردند که انگار در حال نشان دادن عدم حمایت دولت و دستگاه های حکومتی از علم است(بخاطر نیمه کاره ماندن رصدخانه)، ما می بینیم که اتفاقا شرایط با اینکه ایده آل نیست اما مهیا هست. ما هم دقیق نمی دانیم و تا اخر هم مستند به خوبی به ما نشان نمی دهد که رصدخانه چرا تکمیل نشده. شاید ایراد کار واقعا جای دیگری باشد.
رصدخانه
رصدخانه سعادت شهر بیست سال است که نیمه کاره مانده و طبق گفته آقای کبیری هیچ نهاد دولتی آنها را حمایت نکرده و کار مردمی به پیش می رود. انتهای مستند هم گفته می شود هنوز رصدخانه تکمیل نشده و کبیری امیدوار است که روزی آن را تکمیل کند. گرچه آقای کبیری تلاش زیادی برای نجوم آماتوری انجام داده و حتی جایزه بین المللی هم برنده شده، اما انتقاد ما همین جا به او وارد می شود. کبیری عملا دستاورد چندانی ندارد. یک رصدخانه نیمه کاره که سالها نتوانسته برای تکمیل آن حمایت مردمی یا دولتی جذب کند به علاوه عدم موفقیت در تشکیل خانواده و کنار گذاشتن آن بخاطر نجوم رزومه جالبی نیست. گرچه در طول داستان می بینیم که آقای کبیری با چه سختی و البته علاقه ای از مادر پیر خود مراقبت می کند.
در کل اگر دقت کنید با اینکه آقای کبیری تلاش های زیادی برای نجوم کرده، اما الگوی خوبی نیست. خانواده تشکیل نداده، در امر ساخت رصدخانه و جذب حمایت ناموفق بوده(حتی بخش اعظمی از کار به لطف سپیده جلو می رود)، با ازدواج سپیده مخالف است، با اینکه سپیده قصد تحصیل در نجوم را دارد و می خواهد از سعادت شهر برود ولی با او مخالف است و می خواهد او را نگه دارد تا کارهای رصد را به پیش ببرد، در امر قانع کردن خانواده های دانش آموزان برای رصد شبانه ناموفق است و دلیلی که برای شب بیرون ماندن دخترها ارائه می دهد کاملا مسخره است.
نکات فرعی
دعاهای صف صبحگاهی مدرسه جالب هستند. با توسل به قرآن از خداوند متعال خواسته می شود که استعدادهایشان شناسایی شود، خودسازی کنند و در مسیرشان رشد کنند. دقیقا در طول داستان همین قضیه برای سپیده رخ می دهد. یعنی با اینکه عنصر معنویت در مستند دیده نمی شود اما کلا هم دور انداخته نمی شود.
تحقیق سپیده در مورد سازه های باستانی نیز جالب است. او باور دارد سازه های پاسارگارد با محاسبه نجومی ساخته شده اند و هدف خاصی از این کار وجود داشته. البته تحقیق او به دلایل نامعلوم در جشنواره خارزمی قبول نمی شود. این یک شکست برای سپیده است اما از آن شکست هایی که پلی برای پیروزی های بعدی می شود.
مستند دید جامعی ندارد. این یک نقص بزرگ مستند است. ما در مورد علت برخی وقایع یا جزئیات یک سری از مسائل کاملا بی اطلاع می مانیم. برخی شخصیت ها را نمی شناسیم و نمی فهمیم که سپیده چطور بدون مشکل با آنها رفت و آمد دارد(مثل او پسری که همراه هم به پاسارگاد رفتند)، نتیجه دیدار سپیده با انوشه انصاری مشخص نمی شود، علت عدم حمایت عموی سپیده کاملا گنگ است و در آخر اینکه بسیار از پیشرفت و دستاورد های سپیده سخن به میان می آید اما چیزی به ما نشان داده نمی شود. حتی شب های رصد را ما درست نمی بینیم و بیشتر شاهد سرخوشی و لودگی شخصیت ها هستیم تا عمل رصد کردن ستارگان(شاید همین دلیل عدم حمایت از ساخت رصدخانه باشد). یعنی ما مشکلات سپیده و تلاش او را در مستند حس می کنیم اما چیزی از تلاش و سخت کوشی او نمی بینیم.
نقص بعدی مستند این است که از نگاه معنوی سپیده به نجوم صرف نظر شده است. طبق مصاحبه های سپیده هوشیار می دانیم که او به نجوم نگاه معنوی دارد و گفته: من مشکلات زیادی در زندگی داشته ام، اما زمانی که در سکوت شب به آسمان نگاه می کنم به عظمت پرودگار پی می برم و بارها با خود تکرار می کنم “فتبارک الله احسن الخالقین”[منبع]. اما این قضیه کاملا از مستند حذف شده.
نتیجه گیری از مستند سپیده
مستند سپیده برخلاف گفته بسیاری از منتقدین، جامعه ایرانی را نقد نمی کند و حتی اندک مشکلاتی را که نشان می دهد برایشان راهکار دارد. این مستند نشان می دهد که یک دختر با وجود مشکلات مختلف باز هم می تواند پیشرفت کند به شرطی که خودش بخواهد و تلاش کند. منِ نویسنده این مقاله، چندان از مستند لذت نبردم و دید خوبی به آن نداشتم. اما هنگامی که شروع به نوشتن مقاله کردم دیدم اتفاقا این مستند به بسیاری از آثار مستند و فیلم شرف دارد و روایت‌گر زندگی سالم و پیشرفت دختری است که علارغم مشکلات تسلیم نمی شود و به دنبال رویایش می رود.
ما به معرفی چنین الگوهای جوانی به نسل جدید نیاز داریم. جالب است که کارگردانی خارجی چنین مستندی را ساخته. چرا هنرمندان داخلی به تولید چنین آثاری نمی پردازند و دغدغه برخی مستند سازان سوژه ها زرد است؟ آن هم با انبوهی شبهات بی پاسخ است؟ چرا کارگردان های ما به جای روایت چنین داستان هایی، به دنبال روایت داستان هایی از زنان هستند که با عرف جامعه و فطرت زن همخوانی ندارد؟ مستند سپیده اثبات کرد که زن ایرانی برعکس ادعای بسیاری از هنرمندان تشنه به جایزه مظلوم نیست و با انتخاب درست(هدف، همسر و مسیر) و تلاش می تواند دستاوردهای ارزنده ای کسب کند.
